Skip to navigation – Site map

HomeNuméros81Vertats relatives: era experiénci...

Vertats relatives: era experiéncia dempús dera recèrca en dialectologia

Vérités relatives : l'expérience dans le domaine de la recherche en dialectologie
Ramon Sistac

Abstracts

The research method in the dialectology and geolinguistics fields that has been experimented for more than one century now has favoured the approach of oral history as a resort to reach the informant’s readiness to speak. However this one develops a « story » motivated by likelyhood and a desire of justification for himself and in front of others rather than by veracity. The veil of silence still hiding the Spanish War generates fantasy stories on the brink of the literary genre.

Top of page

Full text

«En este mundo traidor
nada es verdad ni mentira
todo es según el color
del cristal con que se mira»

Ramón de Campoamor (1817-1901)

  • 1 Ponent, en Catalonha, ei era region de Lhèida.

1Era nòsta experiéncia procedís deth trabalh realizat pendent decennies pera Oficina de Llengua i Literatura de Ponent i del Pirineu1 (OLLPP), grop de recèrca consolidat (2014SGR1144) dera Generalitat de Catalonha, assignat ath Departament de Filologia Catalana e Comunicacion dera Universitat de Lhèida.

2Eth nòste centre d’interès a estat, principauments, era region deth Pirenèu Centrau. Eth motiu a estat eth hèt qu'ei un important horcadís de lengües a on, pes diferenti vessants deth massís dera Maladeta —coronat peth som der Aneto, a 3.404 m.— S’estenen tres airaus lingüistics diuèrsi, mès qu'an en comun era latinitat e, ath madeish temps, eth substrat preroman (seguraments basco-aquitan), atau coma ua sèria d’interrelacions umanes ancestraus compartides. Aguesti factors an hèt que, d’ua banda, es parlars viui s’agen afaiçonat coma occitans en ribèra dera Garona, catalans ena dera Noguèra Ribagorçana e aragonesi ena der Éssera; mès d’auta banda tanben an provocat qu'agen un grad fòrça naut d’elements coincidents o compartidi, coma resultat tan dera influéncia deth substrat coma d’aqueres relacions umanes contunhades. Er airau d’estudi l’agranim ath delà deth Naut Pirenèu estricte e tanben enquias zònes prepirinenques contigües (mès que mès importantes ath sud) e tàs planes pedemontanes o samontans que ne son era continuitat naturau, tant en nòrd coma en sud.

  • 2 Investigacion includida enes projèctes MECYT Estudio y dinamización de las hablas pirenaicas del ca (...)

3Eth nòste metòde de trabalh2, pròpri dera dialectologia, partís dera comparason. A partir d’un còrpus lingüistic orau arrecuelhut in situ, tractam de discriminar, segons es airaus, quini son es elements lingüistics compartidi que coesionen aqueri parlars pirenencs (gascons, catalans e aragonesi) e quini son aqueri qu'es despartissen, en tot tier en compde non sonque es aspèctes estrictaments lexicaus, gramaticaus e pragmatics, mès tanben tota era informacion sociolingüistica, antropologica e, en generau, culturau que mos permeterà, a posteriori, interpretar era arrason des similituds e des divergéncies.

4Era tradicion metodològica dera dialectologia, difonuda pendent eth darrèr tèrç deth sègle XIX, imposèc un metòde de trabalh pro eficient, mès condicionat pera abséncia, ena epòca, de recorsi tecnics aplicables autes qu'eth creion e eth papèr. Un sègle dempús, pendent eth darrèr tèrç deth sègle XX, aquera metodologia siguec fòrtaments qüestionada, sustot pera sociolingüistica e encara mès d’ençà dera neishença dera nomentada sociolingüistica dera variacion, mès tanben a compdar dera incorporacion des mejans tecnics facilaments manejables que permeteren era aparicion, entre autes causes, dera lingüistica de còrpus.

5Non ei pas eth lòc n’eth moment de hèr ua critica des metodologies usades en passat, e determinar quina ei —o ère— era mès adequada. Mos limitaram a dar notícia des tendéncies principaus que i a agut e qu'an agut bèra incidéncia ena zòna estudiada, entà per'mor de justificar era nòsta causida metodologica e verificar com, dempús dera sua aplicacion en territòri, auem arrecuelhut materiaus que pòden èster analisadi dempús deth punt d’enguarda que mos amasse aué aciu.

  • 3 Era publicacion originau dera enquèsta de Julien Sacaze ei consultable on line en : http://www.comm (...)

6Eth prumèr precedent ei, sense dobte, eth nomentat, laguens dera nòsta tradicion dialectologica, Atlàs Sacaze3 (Costa 1986). Efectivaments, coma ei sabut, Julien Lacaze (1847-1849) emprenec eth prètzhèt d’elaboracion dera Enquête de linguistique et de toponymie des Pyrénées. A trauès dera collaboracion des mèstres des escòles des Pirenèus, que li remanauen es versions locaus des legendes de Barbasan e de Tantugon amassa damb es toponims deth terràs e un mapa de situacion, amassèc tota ua seguida d’informacion importanta, de hèt era prumèra descripcion lingüistica deth territòri mès o mens omogenèa e comparabla, mès qu'ère mancada de rigor metodologic dempús dera nòsta perspectiva, pr'amor que non ère informacion arrecuelhuda dirèctaments des locutors der idiòma.

7Serà, mès que mès, eth soís Jules Gilliéron (1854-1928) qui establirà eth metòde que, damb melhores e variacions, dominarà era disciplina pendent eth sègle XX (Veny 1978). Ei pro coneishut tanben qu’er Atlas linguistique de la France (Guilléon & Édmont 1902-1910)4 bastic un protocòu d’accion, a trauès d’un qüestionari de qüestions dirèctes, en francés e ordenades alfabeticament, qu'arresponien es informadors en ua session d’enquèsta (encara ara e per tradicion, ne didem “enquèstes” deth nòste trabalh de camp principau, encara qu'eth metòde ja non sigue eth madeish). Responses lexicaus, donques; ei a díder, paraules, totauments condicionades peth contèxt, peth francés dera qüestion e peth biaish de hèr der enquestador (eth famós Édmond Édmont, 1849-1926). Ei logic e coerent, totun, que s’utilizèsse un metòde atau se sajam de non extrapolar-lo des circonstàncies: eth temps ei brèu, eth prètzhèt colossau e era capacitat de prener-ne nòta pro limitada, mès que mès se cau arrecuélher toti es detalhs fonetics e morfologics damb transcripcion dirècta.

8Fòrça diuèrsi an estat es trabalhs hèti dempús d’alavetz. Non cau entrar ara en tèma dera qualitat des informants, es coneishudi coma “parlants NORM”: Non-mobile Older Rurau Male Speakers (Chambers & Trudgill 1980). Se ben dempús dera perspectiva sociolingüistica en moment actuau semble que mos an d’aufrir ua vision bescairada dera realitat lingüistica, tanben ei cèrt que en tèmes d’istòria orau correspon fòrça ath perfil dera gent que cercam. Eth hèt ei que, cap a miejans deth sègle XX, un aute punt d'enguarda s’esten, per evolucion deth metòde de Gilliéron. Se tracte deth metòde que ne poiríem díder etnolingüistic. Siguec er AIS, coneishut en çò nòste coma Atlante Italo-Svizzero (Jaberg & Jud 1987), qu'incorporèc per prumèr còp eth qüestionari etnolingüistic, çò que permetec iniciar era lenta transicion cap ara recuelhuda de discors tematic e constant. Damb posterioritat, e laguens deth macroprojècte deth Nouvel Atlas Linguistique de la France par Régions (NALF), er Atlas Linguistique et Ethnographique de la Gascogne (ALG) e es metòdes de Jean Séguy (1914-1973), damb era incorporacion deth magnetofòn, representèren un aute pas tà deuant, tant en hèts coma enes perspectives naues qu’es daurien entath futur (Séguy 1954-1973). Ei atau coma er Atles lingüístic del domini català (ALDC), elaborat dempús deth darrèr tèrç deth sègle XX damb paramètres etnolingüistics (Veny & Pons 2001-2014) e en tot incorporar tanben, se mès non parciauments, era gravadura magnetofonica, a pogut editar un volum d’etnotèxtes deth catalan orientau (Veny & Pons 1998), mentre se’n premanís un aute deth catalan occidentau.

9Un cas especiau, e anterior en temps, ei Jean-Joseph Saroïhandy (1867-1932) (Latas 2005 ; Latas 2009). Ara longa d’ua decennia recorrec eth Pirenèu en tot hèr enquèstes en principi non sistematiques e en tot prener-ne nòta d’un biaish que, en principi, mos pòt semblar caotic, e plan segur qu'ac ei. Mès enes sues libretes de camp i a fòrça informacion etnologica, culturau, sociolingüistica e metalingüistica, e, ath delà, s’i pòt trobar fòrça informacion fraseologica, tan de frases descontextualitades coma d’estereotipes e fraseologismes. Ei, sense dobte, un precedent interessant.

10Pendent era dusau mitat deth sègle XX, totun, se produsís era eclosion dera sociolingüistica. Coma disciplina variacionista, aurie d’auer provocat un renauiment dera dialectologia, mès, paradòxes dera vida academica, totes dues disciplines viueren pendent fòrça tempsi d’esquia. Es trabalhs de William Labov e era nomentada sociolingüistica dera variacion (en generau, fòrça restacada ara dialectologia), en consonància damb es autes disciplines que hèn trabalh de camp sus eth discors orau, qüestionèren aqueth sistèma de recuelhuda de donades damb qüestionari barrat, consistent exclusivaments en jòc qüestion/responsa. Cau díder qu'era qualitat e era facilitat de manejament des naui sistèmes de gravadura e reproduccion dera votz son en bona part es responsables dera transicion dera enquèsta ara entrevista, dera recuelhuda de lexic ara arremassada de discors ligat. Ei en aguest contèxt que Labov formule era nomentada “paradòxa der observaire”, de bèra manèra era basa ideologica deth renauiment posterior deth metòde:

11Era intencion dera investigacion lingüistica d’ua comunitat cau que sigue descorbir coma parle era gent quan non ei pas observada sistematicaments; maugrat açò, podem obtier aguesta informacion sonque damb era observacion sistematica (Labov 1972, 209).

12Er ahèr ei tan complicat de resòlver coma aisit de definir. Eth lenguatge “non afectat” se produsís en un entorn de familiaritat qu'era preséncia der investigador trinque. Toti es qu'auem hèt trabalh de camp ac mestrejam: per fòrça que sajam comportar-mos d’ua manèra presumiblement “naturau” e propdana, es nòsti informants se maufiden de nosati e, soent, se compòrten —e, sustot, parlen— d’un biaish pòc naturau, afectat, provocat pera nòsta preséncia. Eth metòde labovian classic prepause ua sèria d’estrategies entà superar, o en tot cas minimizar, aguest efècte. Non ei pas eth moment de detalhar-les, mès òc que me centrarè en ua: eth “perilh de mòrt”. Se supause qu’er investigador cau que demane ar informador se s’a trobat bèth còp en situacion de risc entara sua vida. Com qu'ei un tèma d’introspeccion, qu'ath delà afècte es sentiments mès intimi dera persona, òm arrespon “dempús deth còr”, damb un relat fòrça mès sincèr e fòrça mens condicionat pera preséncia der investigador.

13Enquia aciu, de manèra fòrça succinta, çò que i a. Ara ven çò que i podem aportar de mès. Ath long des annades, e damb fòrça ores d’entrevista dessús, era OLLPP a atresorat bèra experiéncia, que pensi que podem méter a disposicion de qui ne volgue hèr usatge. Cau esclarir, de bèth prumèr, que coma lingüistes, sociolingüistes e dialectològs eth nòste objectiu ei era lengua. Mos interèsse, donques, eth “cossí” e non pas necessàriaments eth “qué”. Alavetz, es nòstes estrategies son dessenhades entà arrecuélher informacions estrictaments lingüistiques, e mos interèsse relativaments pòc era contenguda d’aquerò qu'amassam. Mès, damb era madeisha contundéncia qu'afirmam açò, tanben mos cau díder qu'eth trabalh conjunt damb antropològs, etnològs e istorians oraus mos a fornit materiaus oraus de prumèra qualitat entàs nòsti objectius. Dera madeisha manèra, es tèmes d’istòria orau, deth pas deth temps, dera comparason entre aué e ager, son es tèmes mès recurrenti e, ath madeish temps, mès efectius entà arténher aquera introspeccion der individu qu'ajude a superar era adès mencionada paradòxa. Entà nosati, eth recors ath “perilh de mòrt” a un punt d’extravagància, a torns desagradabla, que non contribuís bric qu’er entrevistat acabe en tot captar er objectiu implicit dera entrevista.

14Cau esclarir, prumèr, que ja hè temps qu'abandonèrem er usatge deth qüestionari lexicau, e mos decantèrem decididament cap ara convèrsa semidirigida. Era lengua ei hèta de frases o, se se vò, de discors seguit, e eth contèxt pragmatic e comunicatiu ei vitau entà interpretar a posteriori es resultats. Com didia, eth pas deth temps ei eth tèma mès recurrent. E, damb eth, eth recors as tabós. Un còp artenhuda era confidança der individu, arribe aqueth moment doç en qué era convèrsa rage sòla e se convertís lentaments en un monològ der entrevistat, ath madeish temps qu’er entrevistaire se hè invisible. Ei eth moment de hèr-i entrar eth sèxe, es credences, eth dolor e es alegrors… e, sustot, damb era gent de mès edat, era guèrra, era postguèrra, es maquis, eth franquisme… Paradoxauments, aguesti tèmes, que dilhèu damb es vesins o damb era comunitat mès propdana —a mens que i age fòrça confidança— s’eviten, son fòrça productius deuant d’un desconeishut. Ei, fin finau, çò de madeish qu'era coheisson catolica, darrèr dera grasilha o deth ridèu deth coheissonari. Ben segur, era madeisha persona qu'aurie inconvenient a parlar damb tu de tèmes “ponchuts” coma era independéncia de Catalonha, er avortament, era immigracion o era politica locau, se dèishe anar en tot parlar de tèmes dera guèrra (encara que ja escassegen, totun, es persones damb condicions de hè'c).

15Per qué mos interèsse tant era guèrra (en cas des territòris espanhòus, principauments —mès non exclusiva— era de 1936-1939) ad aqueri que non trabalham per sistèma era istòria orau? Evidentaments, èm membres dera comunitat, e mos interèsse e mos afècte tot aquerò que hè referéncia ara memòria istorica; mès dempús dera nòsta condicion de ciutadans. Coma investigadors, eth nòste cèntre d’interès ei era construccion d’un discors. A nosati, estrictaments coma lingüistes, non mos interèsse pas era veracitat deth relat, mès òc era sua coeréncia. Poiríem díder que hicam en madeish sac era istòria e era literatura. E ei que, fin finau, tota narracion istorica ei intrinsecament literatura. Pera mia experiéncia e, en tot baishar ath plan anecdotic, pòdi díder que quitament bèth còp è barrat eth magnetofòn, pr'amor qu'auie era conviccion qu’era persona entrevistada non ère conscienta dera importància e transcendéncia de çò que m’explicaue. Sense dobte, un excès de pudicitat alièna de part mia, pr'amor que çò que t’explique ua persona desconeishuda damb lèrmes as uelhs, ei un materiau lingüistic de prumèra qualitat, que supère longament era famosa paradòxa. E, se se’m permet ua expression abusivament colloquiau, Labov ja se pòt confitar eth sòn perilh de mòrt.

16Vertat o messorga? En bères causes, cèrtaments qu'ei un ahèr de punt d'enguarda. Mès soent —entà non díder quasi tostemp— es umans mos bastim ua narracion. Es arrebrembes se hèn difusi damb eth temps, e les mos cau fixar de bèra manèra. D’auta banda tostemp i a aspèctes cairuts, o ahèrs segondaris que shòrden eth relat e que conven obviar. Mès, sustot, i a aqueri aspèctes que mos incomòden, que non mos dèishen presentar dera manèra que voleríem, que non n’èm capinauti, que mos hèn patir o que dirèctaments mos n’avergonhim. Dam preferéncia, peth dessús dera vertat, ara coeréncia deth discors.

17Coma que, irresponsablaments, è trauessat dejà era barrèra de çò qu'ei anecdotic e personau —hèt intolerable en un trabalh pretesaments scientific— acabarè d’aguest madeish biaish. È agut era sòrt d’auer gaudit d’un pair que mos a deishat recentaments ar atge de 99 ans. Viuec, en Espanha, dues monarquies, dues dictadures, ua republica e ua guèrra civiu, ena quau siguec soldat. A mesura que m’hèja gran, descorbia qu'eth sòn relat estereotipat dera guèrra espanhòla presentaue uets, a viatges incomprensibles, e bèra contradiccion flagranta. Pendent ua epòca me’n sentí decebut. Enquia que, damb era edat, comprení que tot amassat ère un bastiment mès o mens epic, un relat, ua narracion; dilhèu ath començament interessat, mès ei que toti acaben (e acabam) en tot creder-se (o creder-mos) eth quite relat. Ena net deth temps, quauquarrés hec çò de madeish… e ac expliquèc a un aute, que i metec elements dera sua cuelhuda. Seguraments Era Ilíada comencèc atau. Èm, fin finau, deuant dera neishença dera Literatura.

Top of page

Bibliography

Chambers, J.K. & Trudgill, Peter, 1980, Dialectology, Cambridge, Cambridge University Press.

Costa, Georges J., 1986, Atlas linguistique "Sacaze" des confins catalano-languedociens. Saint-Estève : P. Société des Professeurs de Catalan. Era publicacion originau dera enquèsta de Julien Sacaze ei consultable on line en: http://www.comminges.org/spip.php?article101 (consultat en 05/12/2016)

Gilléron, Jules & Édmont, Édmond, 1902-1910, Atlas linguistique de la France, Paris, Champion, 9 vol., Consultable parcialament en http://cartodialect.imag.fr/cartoDialect/ (consultat en 05/12/2016)

Jaberg, Karl & Jud, Jakob, 1987, Sprach-und Sachatlas Italiens und der Südschweiz, Zofingen, Ringier, 8 vol, 1928-1940 ; Atlante linguistico ed etnografico dell'Italia e della Svizzera meridionale (AIS), Milano, Unicopli, 2 vol.

Labov, William, 1972, Sociolinguistic Patterns, Philadelphia, University of Pennsylvania, p. 209.

Latas, Óscar, 2009, Informes sobre el aragonés y el catalán de Aragón (1898-1916) de Jean-Joseph Saroïhandy, Zaragoza, Aladrada-Prensas Universitarias de Zaragoza-Gobierno de Aragón.

Latas, Óscar, 2005, Misión Lingüística de Jean J. Saroïhandy en el Alto Aragón, Zaragoza, Ed. Xordica-P.U.Z.

Séguy, Jean, 1954-1973, Atlas linguistique et ethnographique de la Gascogne, Paris, Editions du C.N.R.S., 6 vol.

Veny, Joan & Pons Lídia, 2001-2014, Atles lingüístic del domini català, Barcelona, Institut d’Estudis Catalans, 7 vol.

Veny, Joan & Pons, Lídia, 1998, Atles lingüístic del domini català: etnotextos del català oriental, Barcelona, Institut d’Estudis Catalans.

Veny, Joan, 1978, Estudis de geolingüística catalana. Barcelona, Edicions 62.

Top of page

Notes

1 Ponent, en Catalonha, ei era region de Lhèida.

2 Investigacion includida enes projèctes MECYT Estudio y dinamización de las hablas pirenaicas del catalán occidental (FFI2011-28091), Lengua, identidad y cohesión social: el paradigma de los territorios de frontera lingüística (FFI2014-53589-C3-1-R), IEC Cultura, memòria, llengua: la construcció de la identitat en els territoris fronterers de la llengua catalana (PT2015-S04-NADAL)

3 Era publicacion originau dera enquèsta de Julien Sacaze ei consultable on line en : http://www.comminges.org/spip.php?article101.

4 Consultable parcialament en http://cartodialect.imag.fr/cartoDialect/.

Top of page

References

Electronic reference

Ramon Sistac, Vertats relatives: era experiéncia dempús dera recèrca en dialectologiaLengas [Online], 81 | 2017, Online since 27 March 2017, connection on 28 March 2024. URL: http://journals.openedition.org/lengas/1163; DOI: https://doi.org/10.4000/lengas.1163

Top of page

About the author

Ramon Sistac

Universitat de Lhèida

Top of page

Copyright

CC-BY-NC-ND-4.0

The text only may be used under licence CC BY-NC-ND 4.0. All other elements (illustrations, imported files) are “All rights reserved”, unless otherwise stated.

Top of page
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search