Skip to navigation – Site map

HomeNuméros70A l'entorn del Calvinisme de Bear...Lo protestantisme vist per Fondev...

A l'entorn del Calvinisme de Bearn de Fondeville

Lo protestantisme vist per Fondeville

Philippe Martel
p. 31-46

Full text

1Las tres primieras eglògas de Fondeville pretendon semondre una presentacion de la doctrina calvinista. Naturalament, coma dins la quatrena, lo fondator de la doctrina es presentat coma un estre diabolic. Preire renegat condemnat per sa luxura, manipolator qu’ausa pas se manifestar mas que sedutz los que van presicar a sa plaça, ignorent de la teologia que s’encrei de la poer ensenhar, e cocut per far bona mesura, òm pòt imaginar que la presentacion de sa doctrina serè totalament polemica : se tracha de refutar las « errors » criminalas dels vençuts. Las aparéncias chau pas qu’enganen : las eglògas se presentan sota la fòrma d’un dialòg, coma es de regla. Mas aqueu dialòg opausa pas un defenseire de la doctrina catolica a un representant de la Refòrma. Pas question de donar la paraula a l’enemic, d’aitant mai que bona-dich lo bon rèi e sa decision de n’acabar amb l’Edicte de Nantes, l’i a pas mai de protestants dins lo Reiaume ; significatiu lo fach que lo temps gramatical empleat per parlar dels protestants es l’imperfach : circulatz, l’i a pas pus ren de veire. Mas coma dins lo mond reau un sap ben que la question es pas reglaa, Fondeville porgís totun sa refutacion. Los beneficiaris de la refutacion, asseguraa per lo savi Routgé, son dos pastres caracterizats, en aparéncia, per lor naïvetat de paures bogres, mas tanben per lors bons sentiments e lor bon sens un pauc rufe. La formula es per far escòla (vej. los textes revolucionaris e contra-revolucionaris, un sègle mai tard). E la quita dramaturgia, amb son realisme supausat (de quora en quora los discutaires chau que s’anen repausar un brison) establís clarament la ierarquia : los dos abestits dison de « vos » a un monsur que los tutea. Aquò dich, aquestos interlocutors dau savi son pas tant innocents. Pas solament perdequé comprenon lèu las implicacions de çò que Routgé lor ditz (una cascada d’una bona dezena de « dounc » assenhala lor capacitat a tirar las bonas conclusions), mas perdequé sabon pausar las bonas questions. Au vers 51, Peyrot vòl ansin saber se los uganauds :

Aben gleises com nous, authaas ni tabernacles ?
Haunouraben lous sancts ni creden lous miracles ? (v. 51-52)

2Demanda pas, en termes globaus e vaigues, çò que creon los eretges. Las questions que pausa remandan coma per còp d’astre a de ponches importants dau protestantisme, e la responsa, fin finala, caup dins la quita question. La « naïvetat » de nòstre pastre es doncas mai teorica que non pas reala — e, de fach, coma imaginar que, dins un Bearn ont los protestants avian agut lor plaça tant de temps, un catolic, ordinari qu’ordinari, aguesse pas agut la pus mendra idèia de çò qu’èran las conviccions de sos vesins ?

3Mas se Routgé es aqui per lor ensenhar de causas, o fai a son biais. E es aquí que vau la pena d’analisar de pròchi lo biais que presenta l’eresia.

4O avèm ja suggerit, l’i auria pron causas de dire — mas seria un autre subjecte — suu biais de racontar la vita de Calvin. Sa doctrina es pas mielhs tractaa. Los dos pastrasses dins lors primieras questions manifestan lor ignoréncia totala, d’abòrd que sabon pas la diferéncia entre Mòros, Jusieus, cagòts — los parias de la societat pirenenca — e los protestants. Lo bon Routgé lor explica que chau pas tot mesclar, e que, tot comptat rebatut, los protestants partean amb los catolics un cert nombre de principis basics : la Santa Trinitat, l’Incarnacion, la Redemcion, e las Escrituras, emai, coma se veirè, las interpreten a lor biais qu’es pas lo de Fondeville. Aquelas precisions empachan pas que, mai d’un còp dins las eglògas, lo tèma dau substrat ebraïc tòrne dins lo discors dels pastres sens que Rotgé los corregiga, o, s’o fai, coma sus la question dau sabbat coma jorn dau culte, es sens conviccion exageraa. Eu meteis assimila tranquilament lo temple a la sinagòga (v. 101). E los tres personatges remarcan sens se pausar de questions que los pichòts noms apreciats dels uganauds son manlevats als Jusieus. Mai luenh, tochant lo maridatge, Menjou afortís tranquilament que

Doncq la religiu deus huganauts sortibe
Touquan lou maridatge au mens, de la judibe. (v. 487-488)

5E au vers 974, es Peyrot, indignat, que ne fai de « tros de Caiphas ».

6Tant vau dire que Fondeville se vòl pas privar de la libertat de laissar dins la mementa de sos legeires o auditors, d’un biais quasi subliminau, aquela equacion entre Jusieus maudiches e protestants, « crestians » fòrça dobtoses.

7Suu fons, l’essenciau dau discors pedagogic de Routgé tracha mai de las questions liturgicas que non pas dels grands principis de la fe. Lo long desvolopament consagrat als Psaumes, en defòra de la manipulacion textuala que l’i tornarem, a per objecte essenciau de denonciar lo ridicul e l’indecéncia d’una practica dau chant collectiu ont chascun, de tot estat e de tot sexe, s’atròba unit als autres dins çò que pòt pas estre qu’una bramadissa discordanta. Triple pechat : tot lo mond chanta, emai las fremas. L’i a pas d’acompanhament instrumentau. E se chanta en lenga vulgara, francés e occitan. Tot aquò en opausicion amb la règla catolica, ont se chanta en latin, ofici reservat als chantres, e pas au pòble, e ont au mens per las fèstas màgers, es convenient — au mens dins la liturgia post-tridentina — que la musica, la mai sabenta possibla, sieie accompanhaa per los instruments.

8Mai seriosa, l’ataca contra lo tèma protestant dau sacerdòci universau, que fai a chasque fidèu l’obligacion de s’apoderar eu meteis de l’ensenhament de las escrituras. Aqueu biais de concebre lo rapòrt als textes sagrats escandaliza tant Routgé-Fondeville que l’i tòrna dins las tres eglògas. Comença tre la primiera als verses 191 e seguents, ne’n parla mai dins la segonda als verses 655 e seguents, avans de l’i tornar dins la tresena als verses 679 e seguents. Tot aquò amb una insisténcia suu fach qu’aquela libertat d’interpretar a sa mòda lo texte sant es laissaa a de mond de tot reng sociau, e doncas tanben a de mond de las bassas classas, e, escàndol, quitament a las fremas. D’aqui lo long passatge burlesc ont Menjou conta coma a « audit dise qu’un còp » (v. 743) la molher d’un ministre a tirat de l’episòdi de Moïse calant dau Sinai amb doas banas suu suc la conclusion practica que son dever èra de cocufiar sens frasas son espós, que ni per son autoritat de presicador capita pas de far entendre rason a la nècia, e s’atròba ansin ben agantat e punit. Car, naturalament, laissar las fremas se mesclar de religion pòt menar qu’a de consequéncias a l’un còp immoralas e ridiculas.

9Naturalament, Fondeville « eissùblia » d’assenhalar que los calvinistas avian ben comprés lo dangier e que doncas insistavan sus la necessitat d’una instruccion dels fidèus, d’un catechisme, e que precisavan que solets los ministres èran en capacitat d’assegurar aquela formacion catechistica. E los consistòris coma los sinòdes èran aquí tanben per contrarotlar la fe dels fidèus e defugir tota tentacion de dissidéncia dogmatica. Mas èran aquí tanben per verifiar que lo fidèu que se presentava a la Cena conoissia pron la doctrina per s’ameritar de reçaupre lo sacrament.

10La question dels sacraments acceptats e reconoissuts per los protestants ocupa una bona part de l’eglòga 2. Routgé-Fondeville nòta, correctament, que los protestants reconoisson ren que dos sacraments, lo batisme — a precisat tre la debuta de la primiera que lo baptisme protestant se fai amb l’aiga, e pas amb l’òli (v. 83-84). Es suu mariatge que Fondeville concentra sa critica. Per los protestants, explica Routgé, lo mariatge es pas un sacrament,

Mais suffibe, enter eds, lou soul consentimen
En hasen un contrat com de bere gasailhe. (v. 298-299)

11Tot se passa doncas en aquò dau notari, coma un acòrdi sus la garda d’un escabòt de feas ? Cò que faria d’aqueu mariatge una formalitat pas gaire solida. Peyrot rebombís abilament sus la comparason amb lo contracte de gasalha, lo qu’establis partatge de las fruchas de l’escabòt entre las doas partias : los uganauds èran doncas per partear las fremas, coma los anabaptistas (en tot cas segon çò que crei de ne’n conóisser : l’i a pas agut d’anapbatisme en França ni en Bearn, e la singularitat de l’anabaptisme de cara au luteranisme coma au calvinisme, es sa concepcion dau baptisme dels adultes, pas ges l’idèia d’un partage de las fremas...). Routgé, indulgent, laissa los dos pastres escambiar sus una quinzena de verses los bons mots qu’aquela ipotèsi lor inspira avans de lor explicar que los uganauds èran pas anabaptistas, e incontestablament monogames. Aqueu fach un còp establit, l’ofensiva de Routgé e de sos partenaris se mena sus dos aisses, suu mòdi de la denonciacion de las contradiccions dels uganauds. Primier moviment, s’es verai que lo mariatge es qu’un contracte, e pas un sacrament, coma pòt menar a la santetat (v. 352 sqq.) ? Segonda contradiccion : se lo mariatge es pas un sacrament, perqué lo celebrar au temple ?

Car be houre autemens grane derisiou
Qu’au remple housse heit enta que heit balousse,
Sinou que sacramen lour maridatge housse.
Peuhxqu’au temple de Diu nou pratiquen dehens
Que pregaris, laudous, predicqs y sacramens
Et si nat sacramen n’ere lour maridatge,
Nou poude pas esta sinou concubinatge. (v. 374-380)

12E perqué respiechar la costuma dels tres bans afichats avans lo mariatge ?

13Òm nòta en passant lo paradòxi representat per aquest mespretz dau contracte davans notari dins una societat occitana ont lo notari e lo contracte, e mai per los mariatges, tenian una importància màger. Òm nòta sobretot que sus totes aqueles ponches, lo polemista fai mina d’ignorar la diferéncia establia per los protestants entre sacraments instituits per l’Evangèli, lo baptisme (Jesus s’es fach batear per lo Baptista au desèrt) e la Cena (son repais ultim), e simpla benediccion per lo mariatge, present d’efiech dins l’Escritura (las nòças de Cana, primier miracle dau Crist) mas pas sacralizat per ela. Per los protestants, lo mariatge es important e la fidelitat entre esposes centrala — mas es possible de rompre un mariatge dins d’unas condicions (après detz ans d’abséncia dau conjonch per exemple), non pas qu’es (en teoria !) indissoluble per los catolics. Per quant au respiech dels bans, es liat primier au socit de respechar la lei reiala (l’Ordonança de Blois de 1579, atribuaa faussament a Francés Ier per Fondeville) e, segond, a la necessitat de se laissar lo temps de verifiar que l’un dels dos promeses es pas ja mariat en quauque luec mai.

14Mas la question dau mariatge permete a Fondeville de pausar la question dau celibat dels preires, que vai assajar de ne desmostrar la legitimitat e la conformitat a las Escrituras. L’implicacion polemica es clara : se lo celibat recomandat per sant Pau representa lo triomf de la puretat sus l’incontinéncia, lo fach per los pastors de se mariar signifia lor impuretat prigonda. Sols doncas los preires e los monges catolics son fidèus a la paraula de sant Pau — veirem mai luenh que sant Pau de son costat èra mai nuançat.

15Lo torn d’orizont dels sacraments refusats per los protestants contunha. La question de la confirmacion es estaa reglaa tre la debuta de l’eglòga 2 (v. 290), çò que permete a Peyròt de far un mot d’esperit suu bacèu rituau e la varianta que reservaria als uganauds. Lo sacrament de peniténcia es tractat, a la lesta, un pauc mai luenh, dins lo passatge suu mariatge, quand Routgé explica que los uganauds « nou disen jamais un soul mea culpa » (v. 429). L’examen de la cena es reduch per l’essenciau a la descripcion dau rituau. Routgé evòca la diferéncia de concepcion entre las doas obediéncias sus la preséncia reala, qu’es fondamentala, mai o fai a la lesta aqui mai, e d’un biais vaigue. Assenhala que per los catolics l’eucaristia implica ben la transubtanciacion : lo pan e lo vin amb la consecracion venon ben còrs e sang dau Crist. Atribuís als protestants l’idèia (« pervertia » a respecte de çò que caup dins l’Evangèli, çò ditz) que lo pan e lo vin (ordinaris, pas pron d’aquò !) consomats dins la Cena son pas ren mai que l’imatge dau Crist. Sabèm que la realitat es un pauc diferenta e que se per Calvin l’i a pas preséncia fisica de Crist dins la ceremonia (divergéncia amb la consubstanciacion dels luterians), son esperit l’i es, e qu’es au contrari per lo rituau de la Cena que lo fidèu se pòt un temps destachar dau monde per ajónher Crist dapè son paire dins son reiaume celestiau. L’idèia d’un sacrament qu’auria pas d’autre sens que lo de la comemorason dau darrier repais de Jesus amb sos apostols es una simplificacion — e mai una part de la Refòrma, a l’entorn de Zwingli per exemple, aia agut aquela pausicion. Visiblament, Fondeville e son personatge sieie se consideran pas pron armats per dintrar dins de detalhs ansin, sieie, mai probablament, consideran que lor public a pas de saber coma aquò vira. Se ne’n tira doncas coma pòt :

Noustes religious, sus aquet punct diverses,
An causat enter nous de granes controverses
Et tan de mille cops a calut disputa
Que iou be craigneri voste esprit rebuta
Si hasi mous recits deus combats e las luttes
Que dab rasous hasen en aqueres disputes. (v. 539-545)

16Es doncas per pietat per lo comprenòri dels pastres que dintra pas dins lo menut, tot en laissant escapar l’idèia qu’a un moment entre las doas « religions », l’i a agut eschambis e discussions. E de lor costat los dos pastres ne’n demandan pas mai, e totes de se replear sus la pausicion confortabla de la descripcion superficiala de la fòrma de la ceremonia. Sa periodicitat, primier : se celebra a quatre moments de l’an : Pascas, Pendacosta, debuta de setembre e Chalendas. S’atròba que lo calendier de las Gleisas protestantas occitanas èra un pauc mai sople, mas la chifra de quatre demòra. Sus l’anar de la Cena, Routgé nòta l’abséncia de tota consecracion dau pan e dau vin — l’i a manca pas benediccion — e sotalinha lo paradòxi d’un escomenge reservat a de pecháors qu’an pas agut la possibilitat d’accedir a l’absolucion : Peyrot ne pòt aprofichar per denonciar la crudeutat dels minitres, totjorn lestes a escomenjar.

17Cò qu’amena Routgé a tornar sus la question dau sacerdòci, en fasent de la peniténcia (qu’existava ja dau temps dels apòstols, ditz) e de la facultat de « liar e de desliar » un dels poers transmeses per Jesus directament a sant Peire, e a sa segùa a sos successors e a aquelos dels discipols : brèu, a totes los que lo clergat catolic n’es l’eiretier legitim. En fòra de la Gleisa, doncas, ges de salut « hore de soun Agleise ed nou i a nat salut » (v. 625). E a la debuta de l’eglòga 3, Fondeville tornarè suu ròtle centrau del clergat e de sos membres coma sols dignes de reçaupre l’ensems de l’ensenhament donat per Jesus a sos discipols, quand refusava de parlar a las massas de los qu’an « d’aurelhas per auvir e auvon pas », autrament qu’en parabòlas (v. 695-710).

18Ven puèi, dins l’egloga 3, la denonciacion de tres autras singularitats uganaudas. Lo refús dau signe de crotz, que permete a Routgé de fialar una metafòra suu signe de crotz qu’escarta lo demòni, lo refús de junar, puèi, que permete als discutaires de juar la particion de la denonciacion de protestants galavards e discípols de sant Pançard. Puèi ven la question dels sants e de lor capacitat, o non, a juar coma intercessors au benefici dels vius, e enfin la question, fondamentala segur ! de la plaça de l’òli sant e dels ciris dins la liturgia. Sus totes aquestos ponchs, autentics mas segondaris, Fondeville completa lo tablèu d’uganauds que respiechan pas la paraula de Dieu e las escrituras, veirem au pretz de quentas aproximacions.

19Au totau, se vèi clarament que la plaça mai importanta es laissaa a de questions segondàrias, o avèm dich, mas d’aisit compréner, e que pòon mobilizar l’indignacion d’un bon catolic, dins la mesura que contradison amb violéncia la rotina dels rituaus familiers e de las instàncias rassegurantas que son los sants — sens comptar lo fach, non mençonat aquí, que las fèstas dels sants màgers signifian tanben jorns de repaus per los trabalhaires. Tot aquò au pretz d’exageracions mai o mens onèstas, e d’un refús d’analizar seriosament los arguments avançats per los protestants per justifiar lors chausias. Mas lo mai interessant es de veire çò que Fondeville ne’n parla pas.

20Evita de ramentar — au mens a aqueste estadi de las eglògas — l’iconoclasme dels primiers temps de la Refòrma, tau coma es descrich per exemple per un Matieu Blouin a Galhac au sègle XVI (ed. Nègre 1976). Fondeville s’acontenta d’assenhalar l’accusacion d’idolatria portaa contra los catolics e qu’explica la reticéncia declaraa au simbol de la crotz. Se priva de la possibilitat de denonciar l’austeritat e lo rigorisme estofant que poia renhar dins d’unas comunitats protestantas, sota la susvelhança menimosa e secutaira dels Ancians, benlèu perdequé tot comptat e rebatut lo clergat catolic dau temps es pas particularament partisan de las fèstas, eu tanben : la condamnacion de la dança e dau cabaret es tranversala entre las doas obediéncias, çò que la rend pas mai populara per tant. Ges de trufarias suu gost uganaud per la sobrietat vestimentària, benlèu perdeque los mitans populars avian de tot biais pas gaire de possibilitat au sègle XVII d’investir dins de « toilettes » costosas. Curiosament dins un texte en occitan, la chausia linguistica es a penas evocaa dins la primiera eglòga, a prepaus dels psaumes (evita de mençonar lo nom de Salette) — mas son citats en version francesa, probablament per n’accentuar lo costat estranh — car lo latin dels catolics, ordinari e acceptat, a pas ren d’estranh, eu. Parla de Merlin, un dels dignitaris màgers dau protestantisme bearnés, sens mençonar son catechisme en occitan (Pic 1984). La question de la lenga, visiblament, a pas d’interferar amb la polemica religiosa.

21Mas es lo biais de tractar, o de tractar pas, las fondamentas de la Refòrma qu’es lo mai significatiu d’una desmarcha qu’es pas de debat mas de polemica sens pietat contra de vençuts qu’an benlèu pas totes renonciat.

22L’una de las basas de la pensaa reformaa es la proclamacion de la fe coma sola via dau salut. Menjou que rebombís sus la descripcion liminària de la fe protestanta per Routgé evòca lo problèma en atribuant als eretges l’ideia que la « fee soule efface toute offence » (v. 50), çò qu’es un occitan ben somari. E d’apondre, amb un seriós e una chausia de vocabulari qu’un esperaria pas d’un pastre biarnés :

Aquet punct es, Routgé, subjet a cautiou. (v. 51)

23Mas Routgé respond pas, e se ne’n saubrè pas mai sus aqueu tèma. Pas question per eu de celebrar l’importància de las òbras, non coma dever dau crestian qu’anaria de se — es la pausicion dels protestant —, mas coma mean de crompar son salut. Omission liaa a una autra : un dels elements qu’an menat los primiers reformats a la rompeüra amb Roma es la riquessa de la Gleisa e lo trafec de las indulgéncias e dels sacraments. Pas question per nòstre polemista de s’engatjar dins una apologia que poiria far nàisser en aquò de son public de reflexions criticas.

24Pas question nimanca de s’ocupar dau tèma de la predestinacion. Es evocat d’un biais fòrça allusiu als verses 45 e seguents, en liason amb la question de la fe :

... toute persoune,
En creden aquets puncts, abee la fee prou boune,
Enta dab certitude opera son salut.
Qu’atau, per sa bountat Diu qu’at abe volut. (v. 45-48)

25mas siam aquí dins lo subliminau.

26Vertat es que la question de la predestinacion, objecte de controvèrsia quitament en aquò dels protestants, es de las tilhosas, e que de l’expausar davans un public laïc èra pas tant aisit. Benlèu tanben a pogut juar un fach d’epòca : au quite dintre de la Gleisa catolica es apareissua au fiu dau sègle una escòla, lo jansenisme, qu’ela tanben partent de la denonciacion en aquò de sant Augustin de la natura fondamentalament marria de l’òme e de la concepcion de la libertat absolua de Dieu, limitava ela tanben lo salut a la pichòta chorma de los que Dieu avia chausit de tota eternitat per lor acordar sa gràcia. La controvèrsia entre jansenistas e catolics qu’obeisson au papa a començat au moment ont Fondeville escriu, e es per se persègre durant tot lo sègle XVIII. Era benlèu pas una bona idèia de tròp insistir sus aquesto ponch : una polemica amb lo protestantisme bastava per ocupar l’atencion, los jansenistas poian esperar !

27Avèm vist mai naut que sus la question de l’Eucaristia e de la transubstanciacion, Fondeville renonçava explicitament a apregondir. Car la natura dau debat laissava fòrça en reire las capacitats d’absorpcion dau fidèu ordinari. E se tracha aqui d’un mistèri qu’a pas d’estre discutat, sobretot dins una eglòga en lenga vulgara. Coma o avèm vist, Fondeville prefera de far s’indignar — o se trufa  — sos personatges sus de ponches superficiaus, mas espetaculars, de la religion reformaa. Es mai aisit, segur, d’atierar de desenas de verses sus las fremas o suus psaumes que de gitar dins lo debat de questions teologicas complicaas. Sus aquestas questions, çò que prima es l’autoritat.

28L’autoritat de las Escrituras per exemple. Es pas l’aspecte lo mens interessant de l’estrategia de Fondeville e de sas limitas. Au primier gra, es evident que compte tengut de la plaça donaa per los protestants a l’autoritat del texte sagrat, lo mobilizar contra elos en mostrant que lo sabon pas liéger, o, pèjo, que lo trafican a lor grat es de bòna guèrra. E doncas Fondeville adorna son texte de pas mens d’una dotzena de referéncias en nòta, sens citacion explicita, e doas o tres glòsas sus de textes testamentaris non referençats. Siam aquí dins lo registre de l’argument d’autoritat : es evident que ni los personatges fictius de las eglògas, ni lo public reau dau texte avian los means de contrarotlar çò que ditz l’autor. Peyrot establís ben la diferéncia entre los que sabon pas e lo que sap quand interpela Routgé ansin :

Car vous qui l’Escriture abet legut y bist,
Be scabet qu’ere parle atau de l’antechrist. (v. 417-418)

29Dins l’ipotèsi d’una lectura publica de l’eglòga, es clar que los auditors an pas accés a las nòtas infrapaginalas de Fondeville. Mas quitament un legeire dau manescrich dins la societat laïca dau temps èra pas forçat d’aguer a maison una Bíblia, de la saber liéger sens entramble, e de ne comprendre la lenga, que sieie lo latin o lo francés. E de tot biais la practica dau catolicisme implica pas, es lo mens que se posche dire, que lo fidèu aia una conoissença directa, intima e regularament entretengúa de l’Escritura santa. Nòstre autor jua aquí suu velot, poiriam dire, e aquò justifica una relectura de sas referéncias.

30O avèm dich, dona de lonjas citacions de psaumes, de los que chantan los uganauds, e, orror, tanben las uganaudas. Mas chausís ben sos exemples. Pas question d’evocar aqui lo psaume 68, o psaume de las batalhas : « Que Dieu se montre seulement/ et l’on verra soudainement/ abandonner la place/ le camp des ennemis épars/ épouvanté de toutes parts/ Fuira devant ta face. »

31Fondeville prefera los psaumes 81 e 150 (lo sol que ne dona la referéncia en nòta). Lo primier li permete d’anticipar sus las consideracions ulterioras tochant lo galavarditge uganaud : « Ouvre seulement/ Ta bouche bien grande/ et soudainement/ Ebahi seras/ que tu la verras/ Pleine de viande » (v. 141 sqq.).

32Ven puèi la debuta d’aqueu psaume, ont es introduch lo tèma de la musica e dels instruments, coma lo tròç dau 150 que ven puèi : aquò permete a Fondeville de sotalinhar la contradiccion qu’exista entre lo refús dels instruments professat per los protestants e lo fach que d’aqueus instruments n’es question dins los quites imnes que chantan : dins los dos cases, efiech garantit.

33La question dau celibat dels preires es abordaa dins un long passatge, un dels mai longs dins l’òbra que concerne un subjecte precís (v. 437-520). Es aqui, o avèm dich, que Routgé e sos dos interlocutors se donan fòrça pena per desmostrar qu’au contrari dels protestants que fan dau mariatge una obligacion imperativa, se pòt ajónher la santetat a travès dau celibat, assimilat a la puretat e a la continéncia, e que los pastors mariats son ipso facto mens purs que non pas los preires e los monges. Per aquò faire, Menjou demanda a Routgé çò que l’Evangèli e sant Pau dison suu subjecte — la referéncia a sant Pau pròva aquí, un còp de mai, que Menjou a ja una pichòta idèia de la responsa...

34Es pas decebut. Routgé mobiliza l’Ancian Testament e lo profèta Elia « Que hou rabit aux ceus, chens esta maridat » (v. 453), çò qu’es una extrapolacion, estent qu’enluec dins lo texte biblic (II-Reis 2, 1-12) es dich qu’Elia es pas mariat e, amb son discípol Elisèu, son accompanhats per de mond chamats los « fius dels profètas »... Routgé evòca puèi sant Joan-Baptista, einant de donar una referéncia precisa a sant Matieu en li atribuant una pausicion extrema :

Aquet grand apostou estime hurous l’estat
Deu qui per serbi Dieu, si medish s’ey crestat
Ou qui viscut aura toustem en continenci. (v. 465-467)

35Per ben estre segur d’estre comprés, Fondeville apond una segonda referéncia, a la primiera epistola als Corintians de Pau, referéncia (Cap. 17, v. 3 e 4) que presenta la particularitat d’estre faussa, d’abòrd que l’i a pas de chapítol 17 dins l’epistòla als Corintians (la bona referéncia es 7, v. 8-9).

36La beutat de la causa es que quau vai veire los textes citats tròba quauque ren d’un pauc mai nuançat, per o dire amb eufemisme. Dins lo primier passatge, los Farisians an demandat a Jesus s’èra licite de repudiar sa molher. Jesus respond en ramentant que Dieu a dich au començament dels temps que l’òme e la frema devian far qu’un sol còrs, e conclutz : « que l’homme ne sépare donc pas ce que Dieu a uni ». Los discípols fan la remarca (mesquina) que dau còp tant vau benlèu se mariar pas. E Jesus de respondre :

  • 1 Citam d’après nòstra edicion de la Biblia (1956).

Tous ne sont pas capables d’accepter cette parole, mais seulement ceux à qui cela est donné. Car il y a des eunuques qui le sont dès le sein de leur mère, il y en a qui ont été faits eunuques par les hommes, et il y en a qui se sont faits eunuques eux-mêmes pour le Royaume des cieux. Que celui qui peut recevoir cette parole la reçoive. (Mat 19. 101)

37Se compren qu’un protestant pòt argumentar que çò qu’es vist coma mai normau als uèlhs de Crist es lo mariatge indissoluble. E l’assimilacion de la continéncia volontària a la situacion de l’eunuca de natura o fach tau per los òmes ne fai pas un estatut particularament valorizat. Lo mens que se posche dire es que Fondeville adapta sa citacion en levant tot çò que dins la realitat dau texte vai dins un autre sens que lo sieu. Es encara mai net tochant la citacion de sant Pau. Aquí tanben l’autor chausís de remandar a dos versets. Mas aquestos dos versets s’atròban au meitan d’un chapítol suu mariatge, lo 7, que ne compta 40, e qu’es fòrça nuançat. En gròs, Pau torna préner l’argumentacion evangelica e la desenvolopa : l’òme e la frema son units d’un biais indissoluble, se devon fidelitat, la frema deu estre sotmesa a son espós, qu’a pas lo drech de la repudiar Es verai que Pau fai de la continéncia un estat superior a l’union charnala e se dona eu meteis en exemple. Mas en ben legent lo texte, un s’apercebe que sas exortacions (« qu’aqueu qu’a una molher sieie desenant coma se n’aguesse pas », verset 29) se justifia unicament dau fach que per Pau, « lo temps es cort » (ibidem), çò que vòl dire que la fin dau mond e lo jorn dau Jutjament son imminents, e es unicament aquela imminéncia que justifica que lo fidèu se consacre exclusivament au servici dau Senhor. Per n’acabar amb sant Pau, Fondeville cita mai luenh (v. 1072) un autre chapítol de la meteissa epistòla, lo 9, versets 13-14, per justifiar lo fach que los que pòrtan la paraula de Dieu, los apòstols, e per extension lors successors, devon « viure de l’autar ». Eissùblia simplament la debuta d’aqueu chapítol ont son desvolopaas çò que poèm pas considerar autrament que coma las revendicacions categorialas dels presicadors : « n’avons-nous pas le droit de manger et de boire ? » e en particular aquesta :

N’avons nous pas le droit de conduire partout avec nous une sœur [i.e. una crestiana] qui serait notre femme, comme le font les autres apôtres, et les frères du Seigneur, et Céphas ? (9, verset 5)

38Laissam de costat los problèmas que pausa aquest verset, raportat au passatge ont Pau se definís coma sens companha. Veèm ben totun qu’una lectura protestanta se pòt apielar sus aquest testimòni.

39Au vers 855, dins un rasonament metaforic suu signe de crotz, Routgé cita l’espistòla als Felipians, Ch. 3, versets 18-19, çò que li permete d’assimilar los protestants enemics dau signe de crotz a aquelos qu’an ges d’autre Dieu que lor pança : excellenta transicion amb lo passatge seguent ont lo galavarditge dels uganauds es denonciat. Mas aquí lo texte paulinian es un pauc sollicitat, d’abòrd que los « enemics de la Crotz » (e pas dau signe de Crotz) son los pagans...

40Los verses 985 e seguents defendon l’idèia que los sants pòon intervenir au profiech de los que los imploran. Es sant Luc qu’es aquí convocat, amb la parabòla dau marrit ric e dau paure Lazare. Jesus dins aquel episòdi conta coma lo marrit ric, dau fons de l’Infèrn, vei amont lo paure Lazare amb Abraam, e los suplica de li ajuar. La respòsta d’Abraam es sens equivòca : es pas mai possible d’anar dau Cèu a l’Infèrn que de l’Infèrn au Cèu, tant vau dire que pòt pas ren per lo damnat. E quand aquesto li demanda au mens d’anar prevenir los sieus de çò que li es arribat, per fin que non seguen lo meteis chamin, Abraam li respond qu’an ren qu’a sègre l’ensenhament de Moïse e dels profètas. Brèu, l’ensenhament dau texte es precisament lo contrari de çò que supausa lo rasonament de Routgé : los sants pòon pas ren per los mortaus, e, s’un liege ben lo texte, los pòon manca pas auvir, senon dins lo mond virtuau de las parabòlas fachas per los que son pas capables de comprendre directament lo messatge dau Sauváor. Es doncas totalament inutil de pregar los sants... Un pauc mai luenh (v. 1006), Fondeville convòca sant Peire dins sa segonda espistòla, per li atribuir la promessa qu’a fach als crestians, après sa mòrt, de « prega Diu per eds, que hessen lur salut. » Dins la realitat dau texte, Peire promete solament de velhar a çò que « vous puissiez toujours conserver le souvenir de ce que je vous ai dit » (Ch. I, verset 15). L’apòstol precisa pas de quent biais prevèi de complir sa promessa, mas chau de tot biais pron ingeniositat per o interpretar coma la promessa de pregar Dieu per lo salut dels fidèus.

41Un darrier exemple, suu problèma dels ciris e autres luminaris, verses 1030 sqq. Per mostrar que l’Escritura prescriu l’usatge dels luminaris per lo culte, (se mesura l’importància de la causa !) Routgé se refera als Actes dels Apòstols, ch. 1, versets 7-11 :

Iou trobi que St Paul, u cop, en predican,
En la gleise de Diu las lampes alucan. (v. 1 041-1 042)

42E de contar coma sant Pau ressucita un jovenòme que s’èra adurmit durant la sesilha, puèi èra tombat de la fenèstra ont èra e s’èra tuat. Pas besonh d’anar veire lo passatge per comprendre que çò essenciau aquí es pas los lumenaris, mas lo miracle. Mas s’un vai veire totun, un constata que se tracha d’un achamp a Troas, dins una chambra pas autrament definia, ont Pau presica dinqu’a miejanuech. En laissant de caire respechosament l’implicacion au primier gra dau passatge (l’auditor tan passionat per lo presic que s’enduerme) un compren que la mencion — explicita, es verai — de las lampas alucaas dins la chambra a de sens ren que reliaa au moment ont se ten l’achamp : franc nuech, es pas estonant que l’i aia de lumes alucats ! e l’i a pas ren aquí-dintre que se posche interpretar coma l’injoncion als fidèus de cafir los luecs de culte de candèlas e de ciris...

43Brèu, vau benlèu mai per Routgé-Fondeville que sos auditors o legeires aian pas la possibilitat o la curiositat mausana d’anar verifiar dins los textes la justesa de sos arguments. E sembla ben que per nòstre autor lo servici de la fe sieie pas incompatible amb la marria fe...

44Es temps de clavar. Es clar, e pas autrament estonant amb aquò, qu’es pas en aquò de Fondeville que chau cercar una presentacion correcta e argumentaa de la doctrina protestanta, foguesse per la discutar. O avèm vist, los aspectes màgers d’aquela doctrina son a penas evocats, e absulament pas apregondits. L’organizacion de la confession reformaa, en defòra de çò qu’es dich dels « ministres » es pas evocaa nimanca, pas mai que la vita ordinària de las comunitats protestantas.

45Se Fondeville parla pas d’aquò essenciau, de que parla alora ? Se vèi que s’arresta sobretot a çò qu’es dau domeni dau rituau, de las fòrmas dau culte. Se vèi tanben son socit de ridiculizar tant coma es possible los enemics : d’aqui l’imatge prepausat de pastors qu’en estent mariats riscan d’esser victimas de l’infidelitat de lors esposas — lo tèma tornarè dins l’eglòga 4 a prepaus de Calvin. Se vei lo biais que l’assimilacion dels protestants amb los Jusieus, ni per estre vertuosament refusaa per Routgé, tòrna totun regularament dins la bocha dels dos pastres, aquestos nècis ben utiles doncas per emetre de messatges subliminaus. Siam aqui dins lo registre guerrier de la polemica, pas dins lo de la discussion teologica, de la controversa.

46E se vei sustot que, tot comptat rebatut, lo grand crimi dels protestants es benlèu contra l’òrdre qu’es perpetrat. L’òrdre divin, naturalament, d’abòrd que respiechan pas la paraula divina, maugrat lors protestacions de fidelitat a d’Escrituras qu’interpretan a lor biais, sens vertadierament ni las conóisser ni las comprendre. Mas tanben l’òrdre sociau, estrechament liat, dins la pensaa de l’Ancian Regim, a l’òrdre divin. Aquestos eretges que mesclan dins lors achamps totas las classas socialas, que laissan lo primier vengut interpretar los Evangèlis, au ponch de contradire lo pastor, son en contradiccion amb los comandaments dau Senhor que resèrva aquel ofici als successors de sos apòstols, los preires consagrats. Encara pèjo, aquestos protestants, escàndol ultim, laissan òmes e fremas chantar ensems, e dinqu’a las fremòtas, las fremas dau pòble : aquí òrdre sociau, òrdre divin, òrdre naturau per tot dire, tot es mes en dangier. Normau doncas que lo bon rèi aia pres la bona decision, la de metre fin a l’escàndol en fòrabandissent los maufatans. Ansi l’òrdre pòt tornar regnar.

47Mas sabèm pron que lo vòt de Fondeville es pas estat exauçat. E es benlèu just e just per de qué o sabia qu’a sentit necite d’escriure son texte. Coma per contribuar, a son nivèu e dins son lengatge, a la granda chaça a l’uganaud entrincaa per la Revocacion...

Top of page

Bibliography

Bible, La Sainte Bible, version synodale, Paris, Alliance Biblique Française, 1956.

Bloun, Mathieu, Les troubles à Gaillac, éd. Ernest Nègre, Toulouse, Collège d’Occitanie, 1976.

Delumeau, Jean & Wanegffelen, Thierry, Naissance et affirmation de la Réforme, Paris, PUF, 2003.

Garrisson, Janine, Les Protestants du Midi, Toulouse, Privat, 1991.

Pic, François, « Le catéchisme de Jean Raymond-Merlin. État de la recherche », Arnaud de Salette et son temps. Le Béarn sous Jeanne d’Albret. Actes du colloque international d’Orthez (16, 17 et 18 octobre 1983), Orthez, Per noste, 1984, 207-228.

Top of page

Notes

1 Citam d’après nòstra edicion de la Biblia (1956).

Top of page

References

Bibliographical reference

Philippe Martel, Lo protestantisme vist per FondevilleLengas, 70 | 2011, 31-46.

Electronic reference

Philippe Martel, Lo protestantisme vist per FondevilleLengas [Online], 70 | 2011, Online since 17 April 2014, connection on 29 March 2024. URL: http://journals.openedition.org/lengas/363; DOI: https://doi.org/10.4000/lengas.363

Top of page

About the author

Philippe Martel

Universitat Paul-Valery, Montpelhièr III — RedOc.-E.T.O.I.L.L.

By this author

Top of page

Copyright

CC-BY-NC-ND-4.0

The text only may be used under licence CC BY-NC-ND 4.0. All other elements (illustrations, imported files) are “All rights reserved”, unless otherwise stated.

Top of page
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search