Skip to navigation – Site map

HomeNuméros70A l'entorn del Calvinisme de Bear...Elements epics dins l’eglòga ? Ga...

A l'entorn del Calvinisme de Bearn de Fondeville

Elements epics dins l’eglòga ? Garros, Ader, Fondeville

Philippe Gardy
p. 63-82

Full text

1Fin finala, se sap pas pas grand causa de Henri de Fondeville, en defòra de çò que seis editors (Barthéty e Soulice ; Darrigrand) e quauqueis istorians (mai que mai C. Desplat) an pogut dire a son prepaus. E se’n sap encara mens de Fondeville « escrivan ». Sa reputacion d’òme de letras, de son temps, e mai que mai après sa mòrt, sembla que siá estada vertadiera en Bearn. Leis istorians de l’escrich bearnés, coma lei de la literatura occitana en generau, an retengut son nom e mençonan seis òbras, sens ne’n dire grand causa la màger part dau temps. Es donc ai tèxtes que nos an laissats, bèu primier, que se fau fisar, a travers çò que dison, e mai çò que laissan devinhar.

  • 1 Eygun 2003, 77, n72. Cite lo titol de la primiera edicion coneguda, « A Pau, de l’imprimerie d’Is (...)
  • 2 E mai una recenta, de 2001, ais edicions Per Noste-La Civada, « texte mis en orthographe moderne et (...)

2L’òbra que faguèt lo mai per la coneissença de Fondeville, aquò’s de tot segur la peça de teatre que foguèt imprimida mai d’un còp sota son nom, a partir de la fin dau sègle XVIII solament : aquela Pastourale deu paysaa, qui cèrque méstièè à son hilh, chéns në trouba à son grat. Pésse divértissénte & connéguda én Bean ainsi quë d’autres oubratgës déü medich authou. En quoate actes. Pér Moussu Fondeville de Lescar1. La primiera edicion coneguda n’es de 1763 a Pau ; se’n coneisson d’autras de 1767, 1827 e 18852 (La reedicion de 1767 podriá èstre la pròva de la capitada d’aquela primiera edicion). Se sap, en mai, que Émile Vignancour, l’editor avodat alara a la restitucion de l’escrich literari bearnés d’abans la Revolucion que tornèt imprimir la peça en 1827, parla dins son prefaci d’una autra « pastorala » de Fondeville, de tres actes, compausada per l’ereccion de l’estatua de Loís XIV a Pau en 1697 (Eygun 2003, 79, n73, que reproduís lei comentaris de l’editor e librari paulin). Lo Calvinisme de Bearn, eu, coneguèt pas la fortuna de la Pastourale deu paysaa. Fauguèt esperar 1880 per que siá imprimit, dins una publicacion sabenta bearnesa.

3Se sap que de peças de teatre en occitan foguèron jogadas en Bearn a l’epòca de Fondeville, entre segonda mitat dau sègle XVII e debuta dau sègle XVIII. Es que lei sieunas o foguèron tanben, se pòt pas dire, encara que la qu’es mençonada per Vignancour, puèi que s’agissiá clarament d’un escrich de circonstància, se pòt estimar qu’es en vista de sa representacion que son autor la compausèt. Ne vai tot parier dau Calvinisme de Bearn. E mai se sap pas vertadierament se son autor lo concebèt coma una òbra teatrala, facha per una scèna, quina que siá, ò coma un tèxte « de salon », ò « de burèu », que sa destinacion èra la satisfaccion soleta de l’escrivan, ò en direccion d’un rodelet d’amics. L’estat dau manuscrit, a l’encòp un pauc incomplet e inacabat a de moments, fai pensar a quicòm coma un brolhon, per lo mens un estat pas totalament definitiu. Aquò podriá menar a faire l’ipotèsi d’un tèxt que son autor l’abandonèt en camin, ò cerquèt pas a li donar una fòrma que vendriá just abans la de l’impression dins un obrador tipografic.

4Aquò, de segur, nos interditz pas de pensar que lo Calvinisme de Bearn demorèt dins lei tiradors de Fondeville. Mai, coma coneissèm ren de la publicitat qu’auriá pogut èstre la sieuna a la fin deis ans 1600 e abans la mòrt de l’autor, causissèm per prudéncia d’interrogar aquela òbra en se, coma òbra que se dona tanben coma òbra literària, en subre ò a l’origina de sa valor incontestabla d’òbra d’edificacion e, perqué pas, de propaganda religiosa.

5Partirem d’una idèa un pauc simpla. Es a dire que tota òbra literària, mai ò mens, tròba sa fòrma e son contengut, per part, dins de modèls anteriors.

La causida de l’eglòga

6Lei sieis parts que compausan Calvinisme de Bearn, son títol o indica clarament, son d’eglògas. Çò indicant a son eventuau legeire, podèm pensar que Fondeville causís de s’inscriure dins una tradicion multipla, que remanda tot a l’encòp a l’Antiquitat, a la literatura (francesa) anteriora (en remontant, se rasonam per sègles, fins au sègle XVI, sa segonda mitat per lo mens), e mai a la literatura occitana (disent aquò, m’acantone pas dins lo solet domeni bearnés, linguistic e istoric, mai me vire devers lei país gascons, e mai un pauc en delà).

7La tradicion antica de l’eglòga, dempuèi Teocrit, puèi Virgili, es pron coneguda per i tornar pas. La tradicion francesa o es tanben. E se podèm pensar que Fondeville mesconeissiá pas lei exemples màgers dau « genre » (se se pòt parlar de genre aicí), de Marot a Ronsard, e mai seis esperlongaments après 1600, e mai après 1650. De poèmas qualificats ansin dins la segonda mitat dau sègle XVII, ne’n manca pas fin finala. Foguèsse pas, per exemple, per demorar dins la part occidentala dau domeni occitan que nos interessa, dins l’òbra bilinga de la Tarnesa (e protestanta, filha de pastor) Suzon de Terson (Puylaurens, 1657-1684), coneguda mai que mai per l’edicion que n’a donat Cristian Anatole (Anatole 1968). Dins lo manuscrit que nos a laissat aquela femna joina, trobam ben una « Églogue » en francés, sensa títol, e que comença ansin :

  • 3 Anatole 1968, 85-88. Lo poèma es datat : « Année 1678, et de son aage la 21 ».

Dans un pré tout doré de fleurs
À l’ombre d’un grand et beau chesne
Et sur les bords charmans d’une claire fontaine
Etoit Iris fondante en pleurs3.

  • 4 Sus aquò, l’eglòga segon Suzon de Terson es gaire diferenta dei qu’escriu a aquela epòca dins sei R (...)
  • 5 Marseille, Sibié ; puèi 1763. L’ensems deis òbras de Gros, aumentat de tèxts d’autreis autors, es r (...)

8Se tracha d’un poèma amorós, amb de pastres per protagonistas. Sus aquò, se’n vei gaire la diferéncia amb leis elegias, pron nombrosas a costat d’aquesta soleta eglòga, que la joina femna de Puèglaurenç copièt dins son quasern de poësias. Mai siam dins un temps, coma o notèt Jean-Paul Chauveau, ont de l’elegia, abondosa, l’eglòga seriá « une sorte d’avatar, poème de l’effusion et de l’introspection passionnée » (Chauveau 1987, 483-4844). En occitan, lo dire de Chauveau se verifica, per exemple, a la lectura deis òbras poëticas dau Provençau François-Toussaint Gros (1698-1748). Dins son Recueil de pouesiés prouvençalos, imprimit per lo primier còp en 17345, s’atròba, a costat de dialògs (« Dialogo entre un bourgeois et un paysan de Marsillo »), d’epistòlas nombrosas (« A moussu lou chivalié de Ligoundé »...), una eglòga : « Resoun enfetarélo, as bello m’allarma ; sieou-ti basti per ti coumplaire ? » Una peça que per sa fòrma, son ton e son contengut, respònd plenament a aquela caracterizacion pron larga. Après un lòng prològ a la primiera persona, ont lo poèta ditz son sentiment sus la poësia, ansin comença l’eglòga ela :

Lou bargie Couridoun, jouine, tendre, courous,
Ero aqueou, de tout soun vilagi,
Que ressentie lou mai leis tourments amourous.

9Pasmens, es pas dins aquela quasi-confusion entre elegia e eglòga que devèm situar estrechament lo Calvinisme de Bearn. Se Fondeville se pòt autorizar de sei contemporanèus mai pròches per qualificar d’eglògas sei sieis poèmas, es dins una autra tradicion qu’es anat posar, de tot segur, per çò qu’es de la fòrma de sei sieis eglògas. Una tradicion mai anciana, e que lei dos exemples que venèm de mençonar laissan per part de caire, au benefici de çò que definiriá l’elegia per exemple.

  • 6 Sus Valès e son òbra, veire Courouau 2009, 266-270.
  • 7 Noulet 18 -19, 119-121, e mai descripcion dau ms au n236 de la bibliografia finala, p. 236. Noule (...)
  • 8 « Tournados en vers Agenez. Dambe lou lati à coustat, per fa beire la fidelitat de la traduction », (...)

10Bèu primier, se pòt mençonar la vòga de Virgili. Se sap qu’au sègle XVII lo poèta latin, e mai que mai l’autor de l’Eneïda, es encara, coma dau temps de Ronsard, lo poèta antic mai revirat, legit, comentat. Laissarem ara per ara de costat l’epopèa virgiliana (i tornarem mai tard), per insistir sus una autra part de son òbra, lei Bucolicas, que son, se sap, un, se que de non lo modèl de l’eglòga dempuèi lo sègle XVI. Contunhan d’èstre legidas, de segur, e adaptadas, tanben. E mai adaptadas en occitan, dins la part occidentala dau domeni linguistic d’òc. D’aquelei versions dei dètz eglògas virgilianas, ne coneissèm doas per lo mens. Una es deguda a un discípol de P. Godolin, Jean de Valès, de Montech, entre Montauban e Tolosa, que portava per títol Las Bucolicos ò Eglogos de Virgilo6. Figurava encara au sègle XIX dins lei colleccions dau doctor J.-B. Noulet, dins un manuscrit que i caupián tanben dedins doas versions de l’Eneïda — una de « seriosa » e una autra « travestida », e mai una version de la tresena granda òbra dau poèta latin, lei Georgicas7. De tot aquel ensems, solets lei quatre primiers libres de l’Eneido burlesco foguèron publicats au sègle XVII, per l’imprimeire Boude, a Tolosa, en 1648. Quauquei desenats d’ans puèi, es un Agenés, Guillaume Delprat, que fai imprimir dins sa vila Las Bucolicos de Birgilo8. Fondeville, coma Valès ò Delprat, èra de segur un legeire de Virgili. Per eu, coma per elei, l’eglòga èra un « genre » ni a la mòda, ni fòra mòda, que se podiá donc adaptar sens problèma a un luòc, una situacion d’escritura, un contèxt istoric.

  • 9 Berry, 1997, 163 e seg. Berry se referís, entre autrei tèxts, a l’Art poetique françois (1548) de T (...)
  • 10 Lo maridatge de Joana foguèt en finala anullat en octòbre de 1545, per lo papa Pau III (veire Berdo (...)

11La quita tradicion occitana, e bèu primier gascona, podiá tanben guidar l’avocat bearnés sus aqueu camin. Se coneis mau, fòrça mau, çò qu’èra lo public deis escrivans d’òc dei sègles XVI e XVII. Public dirècte, quand s’agissiá d’òbras teatralas, dins lo sens pus larg dau mot. Public « indirècte », quand s’agissiá dei manuscrits que podián circular, e mai dei libres. Mai sembla clar qu’aquela produccion èra pas solament facha per sei solets « autors », e que tocava un ò de public (s). Sabèm pas tròp, per exemple, per quau podiá escriure Fondeville, nimai coma (e mai, per començar, se) son òbra foguèt recebuda en Bearn. Mai avèm la possibilitat, en amont, de cercar dins sei tèxts d’indicis sus son insercion literària e linguistica. Dins lo cas dau Calvinisme de Bearn, la causida de l’eglòga coma genre revindicat esclaira. La referéncia es clarament virgiliana, entre tradicion anciana e actualitat, o avèm vist. D’un ponch de vista occitan, e mai gascon, en delà dei simpleis adaptacions ò traduccions — çò que Delprat assumís e mai afortís en botant lo latin fàcia a son tèxt « agenés », la referéncia que s’impausa es la de Pey de Garros e de sei Poesias gasconas imprimidas en 1567 a Tolosa. Se sap que dins lo recuelh que lo Leitorés faguèt imprimir dins la ciutat mondina ont aviá fach d’estudis de drech, s’atròban uech eglògas formant un ensems ben delimitat que respòndon sens problema, coma o aviá mostrat lo quite Berry dins sa tèsi (sostenguda en Sorbona en 1948), ai critèris definissent aqueu genre movedís devers la mitat dau sègle XVI9. Se sap tanben que leis eglògas garrossianas presentan, entre autrei caracteristicas, lei d’adaptar la tematica virgiliana dau genre a la lenga e mai ai biais de viure de la Gasconha leitoresa. E mai Joan Penent mostrèt coma l’eglòga no 5 de Garros, que fai dialogar lei dos « entreparladors » Clabot e Joana, es un tèxt « a clau », ont Joana es mai que probablament la joina Joana d’Albret, e Clabot, l’espós que li vouguèron (François 1er) per fòrça atribuir per de rasons de nauta politica, un prince alemand, Guillaume de La Marck, duc de Clèves10. Sus aquò, Garros apareisseriá quasiment coma un predecessor de Fondeville : l’un e l’autre, amb de tòcas diferentas de segur, venent leis « istorians », en poësia, de la reina de Navarra. E mai, cadun a son biais, lei pintres de son environament : lo campèstre leitorés per l’un, lo campèstre bearnés per l’autre.

  • 11 Se legirà la mesa au ponch de Courouau 2002 sus aquela question entrepachosa.
  • 12 L’estat deis exemplars conservats a l’ora d’ara dei Poesias gasconas ajuda pas vertadierament a sab (...)

12Es qu’aviá pogut legir leis eglògas garrossianas Fondeville ? Ne’n fai ges de mençon, e lei ressòns d’un tèxt a l’autre, se son pas impossibles, son pas pron sistematics e coërents per que se pòsca formular una respònsa afirmativa. Mai es pas materialament impossible que lo segond deis obratges publicats per Garros a Tolosa siá estat present en Bearn a la fin dau sègle XVI e i siá demorat puèi. Garròs dediquèt sei dos obratges ai sobeirans navarro-bearnés, lo primier (lei Psaumes de David viratz en rythme gascon, 1565) a la reina Joana, lo segond (lei Poesias gasconas, 1567) au joine prince, Enric. Pauc de temps puèi, en 1572, quitant Leitora ocupada per Montluc, prenguèt la carga d’avocat generau a la Cort sobeirana de Pau, foncion que quitèt d’ocupar en 1576, per tornar dins sa vila d’origina. Aquelei ligams, divers e d’interpretacion malaisida11, de Garros amb lo Bearn, coma la personalitat dau paire de Fondeville, un pastor reformat, tot aquò fai que la question d’una influéncia quasi directa de Garros a Fondeville demòra pertinenta, sens èstre per aquò resouguda12.

  • 13 A. Berry i vei una evocacion dei trebolaments de Leitora en 1561-1562, e mai de Charles IX e de Cat (...)

13Podèm avançar, per resumir lei causas, que Fondeville auriá pogut trobar (e donc trobèt benlèu) dins lo recuelh dau Leitorés quauqueis-uns deis elements susceptibles d’explicar tala ò tala caracteristica de Calvinisme de Bearn. Per començar, la causida de l’occitan de Bearn per l’escritura d’una òbra seriosa, sus un subjècte istoric e religiós. E mai la causida d’una fòrma a l’encòp banala e sens vertadiera definicion generica per aquò faire, l’eglòga. Mai non pas tant l’eglòga coma se practicava encara a la fin dau sègle XVII en França, que l’eglòga dins sei fòrmas quasi « canonicas », coma l’avián teorizada, a la seguida dei Bucolicas virgilianas e de seis avatars contemporanèus, leis arts poëtics dau sègle XVI. E mai que mai coma Garros, cargant una postura de quasi fondator, l’aviá transportada dins l’univers encara balbucejaire de l’escritura gascona. Leis eglògas de Garros son dramatizadas : d’unei se son pausat la question de sa possibla representacion. Son tanben prigondament enrasigadas dins lo terrador leitorés, sens per aquò trencar amb leis originas virgilianas dan genre. E sei subjèctes son a l’encòp « bas » e « auts » : lei biais de parlar, de viure e de creire dau campèstre i son mesclats amb de tèmas istorics (lo primier maridatge de Joana d’Albret, o avèm vist, dins l’eglòga V, una allegoria d’interpretacion malaisida dins l’eglòga III, a l’entorn dau personatge pron misteriós de Rankína13, per exemple) e de tablèus quasi apocaliptics. Dins l’eglòga III mai, lo « sòmi » de Rankína, que se debana tot de lòng de la segonda part dau poèma, dau vers 47 au vers 112, debana un doble tablèu : d’Apocalipsi primier, amb l’aparicion d’una « Serpenta » guerrejaira a s’envolar, « un carriöt carrussann [...]/ Tintát de sang on soent era se laua », dins un païsatge de destruci e de mòrt ; puèi, en contrast, la d’una « donzeleta, e bera, e gratiösa,/ La plus miñona, e genta, et plus audosa,/ Qui sur la terra a james heyt peäda », dins un environament paradisiac de prima eternala, un autentic locus amœnus poblat d’aucèus musicians e d’arbres portant frucha e patz.

  • 14 Puèi que se coneis pas d’eglògas en occitan ai sègles XVI e XVII, en fòra dei doas traduccions menç (...)

14Sus tot aquò, qu’es pas necessàriament « originau », alevat, de segur, la causida de la lenga14, se remarca pasmens una possibla continuitat entre Garros e Fondeville. Coma se lo segond, informat dei causidas dau primier, lei reproduisiá e mai leis amplificava e leis adaptava au tèma de sei sieis poèmas. Leis eglògas de Garros fan sistèma, per lei temas que i son desenvolopats, primier, puèi per lei ressòns d’un poèma a l’autre, d’un personatge a l’autre tanben. Bastisson un sens, a partir d’eveniments de natura diversa, que lei « grands » e lo pichòt pòble i son mesclats. Leis eglògas de Fondeville van mai luenh : son leis elements d’un tot anonciat tre la debuta, e que cada poèma ven completar e comolar, per encadenaments tematics doblats d’una progression istorica que dona sa coëréncia a l’ensems.

15Aquela coëréncia repausa sus lo subjècte causit e lo biais qu’an lei tres protagonistas, sota lo govern de Routgé, de n’organizar la presa en carga. En tres moments : lo primier, sus leis eglògas I, II e III, passa en revista çò que pòt opausar uganauds e catolics, d’un biais que pòt semblar pron metodic. Lo segond, amb l’evocacion de la vida de Calvin, es mai istoric : d’una evocacion tematica deis oposicions e de son expausat quasi pedagogic, se passa a una cronologia qu’es tanben mesa en perspectiva. Tot çò enumerat e detalhat dins lei tres primiereis eglògas es remandat a una origina, e una istòria. E d’aquò lo ritme, l’ande dau poèma tot entier, ne sortís cambiat, quasi metamorfosat : es un òrdre dei causas qu’apareis e que, mai que mai, s’amplifica. De remontar ais originas de çò que seriá lo mau, es lo movement qu’a permés — e, dins lo poèma, que vai permetre — de lo véncer definitivament (es d’insistir sus aquel advèrbi), que se pòt d’aqueu biais a l’encòp sentir e comprene. Sentiments e intellecte s’espatlan e se mesclan.

16Lo tresen moment ocupa leis doas darriereis eglògas, e mai que mai la seisena, que dins la progression que venèm de suggerir representa una mena d’acmè. Leis elements recampats dins lei eglògas precedentas i cargan tot son pes de significacion, e es a quicòm coma lo jutjament ultim de totei lei signes de negativitat e de malastre amolonats aperabans que podèm assistir. Leis eglògas anterioras jogavan sus la retorica, e mai sus la critica e lo rire, lei contradiccions e la satira, d’èime carnavalesc. Lei doas darrieras e mai que mai l’ultima, fan montar lo sentiment de la paur, de l’esfrai, sentiment que vai cotria amb la destruccion dau mau, e la patz, es a dire la vertat, que torna en plaça de l’error e dei messòrgas. L’eglòga VI es ansin governada o ditz Peyrot per la pressentida dau « darre jutjamen o de l’anticq delutge » (v. 2448 ; e mai « ni leu tapocq quoan perira lou monde », v. 2547, dins la boca de Routgé), que se ven subrimpausar au « brespau » longament evocat per Routgé, e qu’es ren mai que son « bet imatge herutge » (v. 2447). La fin d’un temps, d’una epòca, e la fin dau mond, fan pas qu’un dins aqueu finale de bruchs e de furors.

17Es dins aquel encastre que se pòt parlar, crese ben, d’elements epics dins l’escritura, a l’origina, « pastorala », de Fondeville. Aquel apòrt, aquí nimai, representa ren d’excepcionau, dins un « genre », l’eglòga, que fin finala pòt recebre tota mena d’influéncia tant sa definicion demòra larga e sopla. Podriam d’alhors remarcar que dins leis eglògas de Garros d’elements que se podrián qualificar d’epics adejà nasejavan. Remembrem que l’eglòga III, « allegorisada », dins sa segonda part, la dau sòmi de Rankína, presenta en particular un tablèu articulant locus horribilis e locus amœnus d’un biais que transfòrma lo rescòntre entre lei dos personatges dau poèma en scèna quasi epica, ont la fin dau mond, e l’espectacle infernau, se mesuran a un païsatge edenic. Dins aqueu rescòntre, la primiera part dau diptic es vençuda per la segonda, lo ben aguent ansin triomflat dau mau. E aquò’s la patz, en sòmi, qu’es victoriosa.

18Leis eglògas de Fondeville son bastidas a l’entorn d’un movement quasi comparable, que pauc a cha pauc càmbia un dialòg essencialament argumentatiu en batèsta màger entre lo ben e lo mau, lo verai e lo faus, çò que finís, un còp passat lo primier « pic » d’aquela transformacion, amb l’eglòga IV, per entraïnar lo poèma dins çò que ne deviá èstre la revelacion finala.

19Klára Csürös, dins son estudi sus lei « varietats e vicissituds dau genre epic de Ronsard a Voltaire » destria, dins çò que sona lei tendéncias evolutivas de l’epopèa, tres grands modèls de poèmas : lo poèma istoric, lo poèma enciclopedic, e lo poèma sacrat. Aquelei tres grands modèls estent puèi despassats e desviats per lo poèma romanesc e lo poèma burlesc. Foguèsse una epopèa, Calvinisme de Bearn se situariá a l’encòp dins lo domeni dau poèma sacrat e dau poèma istoric. N’es pas una, o sabèm. Mai apareis clarament, la composicion de Fondeville, coma un tèxt epic, per son ample, sa division en sieis partidas, e mai encara per la preséncia divina que ne mena lo debanament e ne determina lo ritme, de pojada e d’afirmacion d’una vertat dins lo temps e mai fòra temps. Mai se vestís de quauqueis-unas de seis aparéncias e sequéncias ben identificadas e repertoriadas coma talas.

20Per aquò, podèm dire que l’òbra bearnesa fai clarament ressòn a de tèxts comptats coma d’epopèas per Klára Csürös, aquelei « poèmes inspirés par la lutte contre l’« hérétique » », ont son mes en scèna leis afrontaments entre catolics e protestants, dempuèi la Rochelléide (1573) de Jean de La Gessée fins a Charenton ou l’Hérésie détruite (1686) d’Eustache Le Noble. Dins aquela òbra, de sieis cants e 1200 vers, Enric IV apareis a Loís XIV e lo buta a abrogar son edicte de tolerància. I apareisson lei demons de Calvin, creaturas infernalas, abans que i sián contadas la presa de La Rochelle e lei guerras de religion, fins au moment que lo « temple de Charenton, nouvelle Babel où les troupeaux « quittant la route vraye... vont se nourrir d’ivray », est détruit par un orage que Dieu envoie » (Csürös 1999, 120).

  • 15 Veire Torreilles 1992 per una analisi de la dinamica dau poèma d’Ader e un inventari dei motius epi (...)

21Aquela orientacion generala, que la destria, sus aquò, deis eglògas de Garros coma dei Bucolicas de Virgili per exemple, nos butariá a la considerar coma una replica, escricha dins un autre temps, mai dins un contèxt tematic semblant, d’un autre poèma occitan anterior qu’es estat, eu, qualificat generalament per la critica d’epopèa, Lou Gentilome Gascoun de Guilhem Ader. Publicat en 1610, mai escrich de segur abans la mòrt dau rei Enric IV, lo poèma gascon dau metge Guilhem Ader, en quatre cants, s’acaba eu tanben per l’intervencion de la divinitat. Lo darrier cant d’aquela epopèa relativament corteta mai butada per un buf poderós, es mai que mai ocupat per la description espectaclosa de la rondacha (lo bloquier) dau rei, tombant dau cèu sus la terra e donant tota sa significacion a l’aventura umana e guerriera que lo poèma n’es lo racònte15.

22Una dei caracteristicas dau poèma d’Ader que ven sagelar son ton epic, es l’usatge, amb aquò esperat, de la comparason dicha « omerica » (Arrouye 1992 e Costantini 1992 ne’n prepausan un estudi rasonat), comparason, que, se sap, pòt venir quasi autonòma, e se cambiar en doble dau raconte :

Celui des deux termes qui est étranger au récit n’est pas seulement traité dans son rapport avec le récit, mais en soi ; et l’évocation se poursuit parfois en un vrai petit tableau indépendant. (Romilly 1985-1997, 66)

  • 16 Originari de Lombés, Ader foguèt tanben ligat a la ciutat vesina de Gimont, e mai a Tolosa. Sa leng (...)

23Dins lo poèma d’Ader, coma dins l’Iliade, mai rica en comparasons que non pas l’Odissèia, son ansin lei fenomens naturaus (auratges, tempestas, aigats...), la vida animala e l’existéncia quotidiana que venon imatjar, regularament, lo cors dau recit, li donant tot a l’encòp una color « fòra temps » (la dau temps epic, qu’es tanben lo de la literatura) e lei de la vida quotidiana dau campestre gascon16. Ren d’estonant, donc, a çò que trobessiam dins lo tèxt de Fondeville, e mai que mai dins leis eglògas IV e VI, d’aquelei comparasons « omericas », que mai d’un còp fan ressòn a lei que Guilhem Ader n’aviá adornat a la debuta dau sègle XVII son Gentilome.

  • 17 Sus la fortuna de l’epopèa virgiliana au sègle XVII, e lei debats que faguèt nàisser a aquela epòca (...)
  • 18 Veire Pic 1992, qu’assenhala e descriu cinc impressions diferentas localizadas entre 1607 e 1628. L (...)

24Coneissiá, Fondeville, lo poèma d’Ader ? Ò alara anèt posar directament son inspiracion dins Omèra e Virgili, que fai dins l’Eneïda un usatge « omeric » de la comparason per balhar d’ample ai scènas que descriu e cònta ? Per lei dos darriers, gaire de dobtes qu’aviá trevat seis òbras e que lei podiá saber de per còr17. Mai per lo primier ? Son autra òbra occitana, lo Catounet Gascoun, aguèt una fortuna editoriala dei bèlas a partir de sa primiera impression, en 1607 (e mai foguèt encara imprimit a Tolosa en 1708 per exemple18). Lo Gentilome, eu, foguèt pas imprimit qu’un solet còp, en 1610 a Tolosa, mai lo libre foguèt espandit : F. Pic ne’n recensa un vintenat d’exemplars localizats a la fin dau sègle XX, entre elei tres ara a Tolosa, un a Montrejau e un autre a Pau, ont es religat, dempuèi lo sègle XVIII, amb lo Ramelet Moundi (1621) de Godolin e una edicion de 1608 dau Catounet. Amb lo fach que sus aqueu ponch mai, Ader, coma Garros per l’usatge de l’eglòga, èra portaire d’un modèl dins la lenga que Fondeville aviá causit per escriure. Un modèl pròche, a totei ponchs de vista.

  • 19 Lei citacions d’Ader son fachas a partir de l’edicion d’A. Vigneaux (A. Jeanroy per lo Catounet), P (...)

25De la comparason dicha omerica, Calvinisme de Bearn se servís d’un biais a l’encòp mesurat e tot bèu just per aquela rason pron significatiu. Aquò comença donc per de verai dins l’eglòga IV, sus Calvin, primier pic de l’òbra. I trobam la comparason « de la boup », a prepaus deis eretges, ai vv. 1313-1320 (p. 226-229). Es Peyrot que desenvolòpa la comparason, e Routgé, puèi, que la reformula, per ne’n tirar lei consequéncias. Dins Ader19 (GG, I, 275 e seg., p. 24-25), se legís :

La boup qu’enten aquo, se saube, comme pot,
Per detras lou seguas, au petit pas, au trot,
Tout dret enta la tute, ou saute en la garene.
Aquioou de tous lous cas la troupe se demene
[…]
Nou la quiten james que nou l’agen dehore
Arrepade au coulet, oun per forse labets
Lou hén arregala la clouque la clouque é lous pourets.
[…]
Bela coum lou cabdét, en nada oure dou jour,
N’a cesse ni repaus, mes que l’aigue que cour.

  • 20 « S’aouets bist la boup ab l’aureille clichade,/ Estenude deu cos, de la teste aquatade :/ Esquala (...)

26La boup d’Ader non es, de segur, exactament la de Fondeville ; mai lo tablèu remanda a una scèna semblanta, qu’una autra facieta d’ela es presenta mai luenh dins lo poèma20 (III, 1823 e seg.).

27Aquela sequéncia de la boup dubrís la pòrta de la comparason epica, que se realiza plenament un cent cinquantenat de vers puèi, amb lo lòng passatge, dins la boca de Routgé, deis esclauses. Lei dos primiers vers d’aquela comparason (vv. 1475-1476, p. 245), d’un ample pron espectaclós que se vestís de saviesa proverbiala e de tonalitat quasi profetica, ne donan la clau e lo ton :

Las errous passaran com passen las esclauses :
L’ue au darree de l’aute, apres pauses y pauses.

  • 21 Laisse de costat l’espinhosa question de l’estat de finicion de l’eglòga IV. Se remembrarà simplame (...)

28Varianta, s’òm vòu, de l’imatge tradicionau, dins lo registre epic, dau torrent, aquela comparason deis errors e dei resclausas emplís en realitat tota la fin de l’eglòga IV21. La tirada de Routgé sus leis errors (mai de cinquanta vers) restontís coma un avertiment, a l’encòp retrospectiu (leis errors son estadas vençudas per la Revocacion) e profetic (tornaràn pas mai). E lo fracàs deis evocacions que la comparason fai nàisser conferís a l’ensems d’aqueu discors una fòrça particulara. La paur dau malastre e lo sentiment de la patz enfin venguda de mercé lo restabliment de la situacion passada, quand la Gleisa romana senhorejava soleta en Bearn, son ansin reünits e afortits, dins una tiera d’imatges segondaris d’una bèla unitat. La minuciosa descripcion de l’aiga, après d’èstre estada retenguda davant lo molin, que sortís « coma de bere presou [...] dab gran brousside » (v. 1494) tira l’uelh (e l’aurelha !). A l’encòp tecnica, per amolonaments de mots precís (arrode, claquet, moule, tremoge, passelis...), e donc enumerativa, dobla leis argumentacions precedentas de Routgé d’un vam que se confond amb lo de l’aiga desliurada de sa preson. L’efiech d’amolonament, coma la dinamica de tot lo passatge, esposan lo trabalh de la volontat divina fàcia a çò que serián leis errors deis òmes, quand son menats per una pensada diabolica (Satan, v. 1500).

29Se notarà tanben que s’agís aicí de la primiera manifestacion, a l’encòp umana e divina, de la tempesta que vendrà sagelar de sa fòrça majora l’eglòga VI e, donc, l’abotiment dau poèma entier. E que d’aquela progression la venguda es quasi anonciada per lei signes que constituisson, sus aquò, lei mots prononciats per Peyrot en reaccion a la tirada epica de Routgé, quand parla de l’error, entre d’autras, que representarián leis uganauds :

Diu la hasse fini com las eslembrecades,
Qui morin auta leu qu’eres son alucades ! (vv. 1523-1524)

30S’òm voliá regropar leis eglògas, l’eglòga V podriá èstre considerada coma la primiera part d’un ensems que la VI ne seriá lo segond moment, e mai l’apogèu. Dins l’amira qu’es aicí la nòstra, notarem coma s’acaba sus una comparason que fai quasiment transicion, d’un ponch de vista retoric, entre lo grand moment deis esclauses de l’eglòga d’abans e lei boloversaments descrichs dins la que seguís. L’imatge, dins la boca de Menjou, dau « bou pastou » que « james nou debere permette/ Qu’en soun estail bestia tacat se bienque mette » (vv. 1971-1972) es longament desvolopat per lei tres protagonistas. L’evocacion, especialament, dei malautiás « Qui s’apren aux troupets, com aux caas he la rauge » (v. 1976) permet a Peyrot (vv. 1977-1984), puèi à Routgé (vv. 1985-1994) de bastir un discors argumentat e pron concret sus lo biais qu’a lo mau de s’espandir, e mai sus çò qu’es necessari de faire per arrestar aquela contagion que podriá èstre portaira de mòrt. Menjou, Routgé e per finir Peyrot, d’una soleta votz quasiment, menan l’eglòga a sa conclusion en clavant lo fiu d’aquel imatge (vv. 1995 a 2005) d’una formula especialament sasissenta :

De la gleise de Diu ha de Satan l’estable ! (v. 2003)

31« Coeta » d’imatge qu’a l’encòp resumís tot un rasonament, e fai nàisser la paur e l’indignacion per son caractèr a l’encòp antinomic e per tot o dire impensable, escandalós tant coma se pòt ! E mai coeta d’un imatge qu’es pas necessari de ne notar lo caractèr a l’encòp biblic e, aicí coma dins la Bíblia, leis aspèctes quotidians e concrets per lei dos pastres que dialògan amb Routgé-Fondeville.

32L’eglòga VI es bastida un pauc coma l’eglòga IV, en progression fins a la tempesta finala. Es la preséncia de la mauparada que n’es lo coronament, coma sembla d’èstre tanben lo coronament de tota l’òbra. A totei ponchs de vista, pòt èstre considerada coma una lònga sequéncia de la fin : fin dau poèma, mai tanben, a travers l’evocacion de la fin dau monde, dau Jutjament darrier (e de l’Apocalipsi), coma lo moment ont lei temps se revèrsan. Quand se passa dau temps de l’error au temps de la vertat, e de lo dau conflicte a lo de l’apasiment retrobat.

33Se lei comparasons omericas d’èime epic son pas absentas, ocupan pas qu’una part pron segondària, en renfortiment de çò que representa lo tema central e l’abotiment de l’eglòga. Quand comença de « brouni lou perigle » (v. 2367) dau temps que Merlin « lous murtres y lou sang, predicabe » (v. 2369) dins la catedrala de Lescar, una comparason remontant ais originas de l’epopèa sorgís, que sa foncion es de marcar clar la significacion de l’eveniment que s’aprepara. Es question dei « grans nubles sus Lesca » :

Eres se combaten, et, brume contre brume,
D’un mus emboutequat, qua hasen a la tume,
Coma haren sus un prat lou marrous ou lous taus. (v. 2370-2372)

Se pensa sus lo moment au passatge dau poèma d’Ader, quand lo Gascon partís en guerra :

Coumense brabejant à bate la campaigne ;
Coum un taure amarriat, debarat de montaigne,
Deguens lou plat païs, ademest d’un troupét,
Se sent lou mes puchant, lou mes hort, lou mes bét,
Tume tout, assaillis, teste-leouat, cabeje,
E de la corne bat au prumé que l’aoueje,
Atau noste balent, noste bragard Gascoun... (GG, II, vv. 777-783)

34En cò de Fondeville, que sus aquò se mòstra pas, coma Ader, un discípol fidèu dau Saluste Du Bartas de La Sepmaine, son d’autrei comparasons cortetas, inseridas au dedins de la primiera, que jògan lo ròtle d’amplificators, per amolonament deis imatges :

Las unnes parechen clares com bets cristaux,
Heites com bets castets, com tours ou citadelles... (v. 2374-2375)

35Mai aquelei concatenacions de comparasons epicas sufison per balhar lo ton de tota la darriera part dei sieis eglògas, qu’ansin, de sieis peças a l’encòp ligadas e pasmens desseparadas, finisson per ne faire pas mai qu’una. De tau biais que leis uganauds, au còr d’aquela tempesta finala, facha de tres episòdis màgers, i apareisson coma minusculs e sens poder vertadier fàcia a çò que seriá per Routgé la volontat de Dieu. Doas notacions, en contrast, sotalinhan aquela fòrça que ren se i pòt opausar. Primier la comparason, tan prima coma son objècte, de Joana d’Albret « chine com un gusmet » (v. 2401), que « tremoulabe de met » ; puèi, a la seguida, la deis autreis uganauds que, « com eschamis d’abeilhes/ Aux cantous de la gleise eren acomoulats » (vv. 2404-2405).

  • 22 Remembrem, dins l’Eneïda, lei passatges que la tempesta i jòga un ròtle important : I, 81-156 ; III (...)

36Se sap coma la tempesta, dins l’epopèa, d’Omer a Virgili, es un dei moments claus dau racònte : sa manifestacion es a l’encòp la marca d’un voler superior, divin, e, dau ponch de vista de l’avançada dau poèma, un episòdi fòrt, que se pòt repetir d’una part a una autra dau poèma. Amb ela, es l’astrada que dintra dins lo jòc dau temps, e qu’impausa sa direccion ais afaires deis òmes, a travers la furor que ne fan mòstra leis elements naturaus22. D’un ponch de vista estetic e tematic, son d’episòdis, coma dins l’eglòga VI, que son contengut es caracterizat per l’importància dau meravilhós, en l’ocurréncia un meravilhós d’aparéncia pagana, mai que son messatge es clarament crestian, e mai catolic, dins la dinamica dau tèxt. En reirefons, i fau veire, de segur, un deis episòdis de l’Ancian Testament qu’ocupa una plaça importanta dins lo tèxt de Fondeville : lo moment qu’a Moïses montat sus lo mont Sinai, Dieu li parla « dab foudres y tempestes » (eglòga III, v. 751 ; Exòdi, 18, 19 e 20), e lo provesís dei « dets mandamens » (v. 748). Tot parier, dins Calvinisme de Bearn, la tempesta, amb çò que li fai companha, ven la cima dau poèma, confonduda qu’es, un moment, amb la fin dei temps e lo jutjament darrier :

Mais Diu, qui dequero voulou prene revenche. (v. 2276)

37Après lo còp menat per leis uganauds, sa reina e sei menaires, lo « miracle » se produís : dau temps que presica Merlin l’eretge, prononciant de paraulas especialament negativas e agressivas, « s’entenou bet brut sourt » (v. 2365). Aquí debuta la primiera tempesta, e retronís « lou tabart de la mort » (v. 2366). E a partir d’aqueu moment lei legeires de Fondeville, coma leis auditors de Routgé, dintran dins un autentic espectacle, claufit de signes marcant la progression dau restabliment dau monde vertadier còntra un monde faus que son règne es ara a s’acabar. E s’ausís tornar, darrier lo tèxt bearnés, lo de Guilhem Ader, pintrant l’auratge e lo perigle :

Cependent tout lou gros de l’assaut s’acousseille,
E james de i ana lou jour n’ei resoulut.
S’aouets eu miei d’estiou tout d’un cop entenut
Un eslaouas brounent, uë tempeste, un perigle
D’eslambrets alugats, d’un trounament tarrible,
Que tout s’esclate é hen, s’atuque, peirabat,
Que la terre é lou ceu s’ajusten au coumbat,
Bous besets tout menat aquest eschoc de gouerre,
Oun a ta gran marmut qu’on n’auich ni ceu ni terre. (GG, I, 626-634, p. 44)

38La lònga tirada de Routgé per descriure aquela mauparada es a l’auçada de l’evenniment. « Ed que dura miron de tres ores ou mey » (v. 2441), respònd a Peyrot a prepaus d’aquel auratge e de sei seguidas (la plueja e leis aigats que venguèron puèi). Aquel racònte, que s’ameritariá un estudi detalhat, se caracteriza entre autrei causas per lo fach que lo comparant se i confond totalament amb lo comparat : es ben d’una tempesta reala que s’agís ara, coma dins l’epopèa antica, mai que son evocacion fonciona tanben coma metafòra de la batesta a se liurar entre lei dos camps, lo dau ben e lo dau mau, lo deis eretges e lo dei catolics « vertadiers ».

39Aquela confusion, dins totei leis accepcions dau mot, es encara sotalinhada e renfortida per leis autrei comparasons, just e just esboçadas, que ne ritman pron regularament lo debanar. « Aqui dessus sembla que lou ceu s’acroupisse » (v. 2383), primier. E mai luenh :

De las nubles lasbets la grele desclousside
Commença sus lou teits de cade dab brousside,
Com si deu ceu boulee la ville acailhaba.

Lous arretges deus teits hon enlhebas en brumes,
Las loses, dab lou ben, que boulaben com plumes
Lous cabirous lançats dab force, com bets dards... (vv. 2411-2417)

  • 23 Es çò que Merlin ensaja un temps de faire entendre a la reina que son còr èra « tout sasit de trist (...)

40Aqueu primier moment, que son interpretacion demòra positiva per leis uganauds23, vai èstre seguit, abans la segonda manifestacion de la tempesta celestiala, per un autre signe, tan malaisit d’interpretar coma lo precedent per lei protagonistas : la mòrt, de sa quita man per de dire, dau païsan uganaud Pè de Perdits (vv. 2523 e seg.). Aquel amolonament dei signes, dins son aparenta e terribla ambiguïtat, es caracteristica ela tanben dau tèxt epic : lei personatges dau racònte avançan dins un temps que creson de ne conéisser la significacion, positiva per leis uganauds, e d’aquí comprenon pas que son pres, adejà, dins un engranatge que lei despassa e que mancarà pas de leis espotir. Mai la tempesta, tornant, a lèu fach, dins lo recit de Routgé, de liurar la clau quasi definiva d’aquela istòria :

A Lesca, tout d’u cop, arriban taus tempestes,
Que la permere, au pa, n’ere que bet arrous,
Tant de Diu, lou dimarx, hou mage lous courrous. (vv. 2540-2542)

41Aquela quasi-repeticion de la fin dau monde es mai corteta, e per lo mens tan violenta coma la precedenta tempesta. Quauquei comparasons « segondàrias » i venon, coma dins l’episòdi precedent, renfortir la descripcion :

Las gresles sus lou teicts, plus granes qu’arrebots,
Com bales de perigle, y hasen traucqs y clots. (vv. 2553-2554)

42De tau biais que lo poèma se seriá pogut arrestar aquí, s’èra pas estat necessari de remembrar la conclusion, provisòria mai ben malastrosa sus lo moment, d’aquelei moments d’una intensitat espectaclosa : lo pilhatge sistematic dei gleisas, lo fòrabandiment e la fugida en França ò en Espanha dei preires catolics au benefici dei solets « manistres » reformats :

E soulets, en Bearn, restan lous huganauts. (v. 2614)

43Mai es ben, maugrat tot, amb leis episòdis marcats de resonàncias clarament epicas que se clau la pojada caracteristica de l’eglòga VI. Anar en delà, « peuhxque l’heresie es de France cassade » (v. 2620), voudriá dire, coma o fai remarcar en quasi-conclusion Routgé, entamenar un autre poèma : « Nousautis parlaram dilheu quauque begade » (v. 2619).

44Per clavar, partirem de l’idèa simpla que lo tèxt de Fondeville s’atròba a la crosada d’una garba d’intencions, que lei podèm pas que reconstituir amb d’ipotèsis, d’una foncionalitat possibla mai que ne coneissèm pas la realitat, e per finir de tot un fais de referéncias, que son, en mescla, de l’òrdre de la retorica, de l’istòria literària, tant coma de l’etnografia, de l’istòria religiosa e de l’istòria ela, etc. Leis ipotèsis de lectura e leis interpretacions fachas per leis istorians (Desplat 1982 ; 1984 ; 2000) nos encaminan devers lei rasons d’una escritura e son eventuala recepcion en Bearn. Leis analisis de C. Desplat, mai que mai, pòrtan sus la Pastourale deu paysaa, que son sujècte es de

démontrer que le meilleur métier qu’un fils puisse exercer est celui de son père [...] L’usage du béarnais confirme le passéisme des propos [...] un conservatisme bien réel, moins l’expression d’un égoïsme de classe que celle de la concordia ordinum, qui exaltait les valeurs morales au détriment de la richesse matérielle. (Desplat 2000, 78)

  • 24 Veire l’edicion de P. M. Ascoli (1977) e l’estudi de Daniel Ménager (2001). Dos catolics, un ligair (...)

45L’istorian remanda, coma modèl retoric e formau d’aqueu biais de faire, a un tèxt famós de la fin dau sègle XVI, « libelle mythique des guerres de religion » (Daniel Ménager), lo Dialogue d’entre le Maheustre et le Manant, « contenant les raisons de leurs débats & questions en ses présens troubles au Royaume de France24 ». Per eu, leis sieis eglògas de Fondeville ne son lo

manifeste décalque [...], illustration particulièrement convaincante des emprunts d’un savant à toutes les « superstitions » populaires, en particulier à celles qui concernaient les « races maudites : cagots, maures, maranes, bohémiens, juifs et naturellement, sorciers et sorcières ». (Desplat 2000, 80)

46Aqueleis originas remontant a la fin dau sègle XVI nos empachan pas de nos interrogar sus lo biais especific qu’a Fondeville d’engimbrar son tèxt, a l’encòp per lo rendre, s’es lo cas, eficaç, e per l’inserir, nolens volens, dins una tradicion que se pòt dire de literària. S’escriu rarament sensa modèls... Per necessitat practica, de segur, mai tanben per que lei modèls, quins que sián, permeton d’efiechs, fan nàisser de resonàncias, ajudan a faire rire, plorar, nàisser la paur, e mai, a travers de totei aquelei registres, a persuadir. Sembla clar, sus aquò, que Calvinisme de Bearn es estat concebut coma l’òbra d’un escrivan inserit dins un mitan e una cultura, e mai a la crosada de mai d’una fòrma de cultura.

47De formacion classica, erudit, e mai virat tant devers lo francés coma devers l’occitan de son luòc, lo bearnés, Fondeville se pòt situar, concretament, a l’interseccion d’una tradicion « francesa » e d’una autra « occitana », primier dins l’accepcion « gascona » dau mot, sensa de segur que i aga oposicion entre lei doas, au contrari. La causida de l’occitan dins leis eglògas apareis aicí a l’encòp coma la d’una necessitat practica e coma la d’una continuitat. Question de « realisme », s’òm vòu, e mai d’inscripcion de l’òbra dins un contèxt favorable, capable de porgir leis elements de sa concepcion e de sa realizacion. Vist ansin, Calvinisme de Bearn respònd a una dobla necessitat : la d’un nivèu de comunicacion, que pòt èstre mesa en rapòrt amb leis idèas de son autor sus la societat bearnesa ; e la d’una « convenéncia personala », que buta l’escrivan a concebre son òbra dins un environament a l’encòp linguistic e literari que li agrada. L’eglòga « a la Pey de Garros » d’un costat, aligant una fòrma nòbla, virgiliana, e un interés per la lenga e la societat païsana ; e, a de moments, la causida d’una color que seriá la dau grand poèma « epic » (dins lo biais d’un Guilhem Ader), d’un autre, jonhon lei doas necessitats dins un tot coërent e, per aquò, satisfasent. Leis eglògas de Fondeville, lei podèm legir a l’ora d’ara coma la resulta d’aquelei temptacions diversas, pron armoniosament reünidas dins una òbra que ne’n fai la sintèsi, dins un environament precís, amb de fins que son a l’encòp personalas, aquò fai gaire de dobte, e tanben collectivas. L’òme se i fai escrivan, e lo polemista s’adreiça, per de verai, ò pas qu’en intencion, a una societat qu’es la sieuna e que deuriá poder recebre son òbra, d’un solet movement « populara », e pasmens sempre cultivada, e mai erudita.

Top of page

Bibliography

Anatole, Christian (éd.), Poësies diverses de Demoiselle Suzon de Terson, s.l., Lo Libre occitan, 1968.

Arrouye, Jean, « Atau que paille d’ordy. Raison des comparaisons dans Lou Gentilome Gascoun », in Gardy 1992, 119-144.

Berdou d’Aas, Bernard, Jeanne III d’Albret. Chronique, 1528-1572, Anglet, Atlantica, 2002.

Berry, André, Les Églogues de Pey de Garros, suivies du Chant nuptial. Texte de 1567 avec une traduction, des notes et un glossaire, Toulouse, Édouard Privat, 1953.

Berry, André, L’œuvre de Pey de Garros, poète gascon du xvie siècle, Talence, Presses universitaires de Bordeaux, 1997.

Bjaï, Denis (éd.), Grand genre, Grand Œuvre, Poème héroïque, Nouvelle Revue du xvie siècle, 1, 1997.

Chauveau, Jean-Paul, Anthologie de la poésie française du xviie siècle, Paris, Poésie/Gallimard, 1987.

Costantini, Michel, « Descriure é lous heits é la gouerre », in Gardy 1992, 103-118.

Courouau, Jean-François, « Les écrivains d’expression occitane et la couronne de Navarre (1554-1611) », Annales du Midi, 238, 2002, 155-182.

Courouau, Jean-François, Moun lengatge bèl. Les choix linguistiques minoritaires en France (1490-1660), Genève, Droz, 2009.

Csürós, Klára, Variétés et vicissitudes du genre épique de Ronsard à Voltaire, Paris, Honoré Champion, 1999.

Desplat, Christian, Charivaris en Gascogne. La « morale des peuples » du xvie au xxe siècle, Paris, Berger-Levrault, 1982.

Desplat, Christian, « Réforme et culture populaire en Béarn du xvie siècle au xviiie siècle », Histoire, économie et société, 2, 1984, 183-202.

Desplat, Christian, « Fonctions sociales de la poésie en Béarn à l’époque moderne », in Pic 2000, 65-86.

Eygun, Jean, Repertòri deu teatre occitan (1550-1800), Bordèu, Tèxtes Occitans, 5, 2001.

Gardy, Philippe (éd.), Guilhem Ader (1567 ?-1638). Actes du colloque de Lombez, Béziers, C.I.D.O., 1992.

Goupillaud, Ludivine, De l’or de Virgile aux ors de Versailles. Métamorphoses de l’épopée dans la seconde moitié du xviie siècle en France, Genève, Droz, 2005.

Hepp, Noémi, « Virgile devant la critique française à l’époque de Boileau », Critique et création littéraires en France au xviie siècle. Colloques internationaux du C.N.R.S. no 557, Paris, Éditions du C.N.R.S., 1977, 39-49.

Ménager, Daniel, « Le Dialogue entre le Maheustre et le Manant : mythique ou politique ? », in Françoise Argod-Dutard (éd.), Histoire et littérature au siècle de Montaigne. Mélanges à Claude-Gilbert Dubois, Genève, Droz, 2001, 97-108.

Noulet, Jean-Baptiste, Essai sur l’histoire littéraire des patois du Midi de la France aux xvie et xviie siècles, Paris, Téchener, 1859 ; Genève Slatkine reprints, 1971.

Penent, Jean (éd.), Pey de Garros. Actes du colloque de Lectoure, Béziers, C.I.D.O., 1988.

Pic, François, « Bibliographie de l’œuvre imprimée de Pey de Garros », in Jean Penent 1988, 71-88.

Pic, François, « Essai de bibliographie des œuvres imprimées, littéraires et médicales, occitanes, françaises et latines, de Guillaume Ader (Lombez, 1567 ?-Gimont, 1638) », in Gardy 1992, 43-89.

Pic, François (éd.), Cyprien Despourrin (1698-1759). Actes du colloque d’Accous, Pau, Marrimpouey, 2000.

Romilly, Jacqueline de, Homère, Paris, PUF, 1985-1997, coll. « Que sais-je ? », no 2218.

Torreilles, Claire, « Les principes de composition du Gentilome Gascoun », in Gardy 1992, 91-102.

Top of page

Notes

1 Eygun 2003, 77, n72. Cite lo titol de la primiera edicion coneguda, « A Pau, de l’imprimerie d’Isaac-Charles Desbartz, soul imprimeur-libéraïrë déü Réy, 1763. Se bénd, chez J.B. Bergé à Lescar ».

2 E mai una recenta, de 2001, ais edicions Per Noste-La Civada, « texte mis en orthographe moderne et annoté par Michel Grosclaude et Gilbert Narioo ».

3 Anatole 1968, 85-88. Lo poèma es datat : « Année 1678, et de son aage la 21 ».

4 Sus aquò, l’eglòga segon Suzon de Terson es gaire diferenta dei qu’escriu a aquela epòca dins sei Recueil de poésies de 1662 et 1664 la Normanda Marie-Catherine-Hortense Desjardins, dame de Villedieu (1640 ?-1683) : « Solitaires déserts, et vous sombres allées,/ À la clarté du jour presque toujours voilées »... (Chauveau 1987, 396-398).

5 Marseille, Sibié ; puèi 1763. L’ensems deis òbras de Gros, aumentat de tèxts d’autreis autors, es représ en 1841 (Marseille, Arnaud et Gueydon).

6 Sus Valès e son òbra, veire Courouau 2009, 266-270.

7 Noulet 18 -19, 119-121, e mai descripcion dau ms au n236 de la bibliografia finala, p. 236. Noulet dona de passatges de la Bucolica no 1  ins la version de Valès.

8 « Tournados en vers Agenez. Dambe lou lati à coustat, per fa beire la fidelitat de la traduction », Agen, Thimotheo Gayau, 1696.

9 Berry, 1997, 163 e seg. Berry se referís, entre autrei tèxts, a l’Art poetique françois (1548) de Thomas Sebillet.

10 Lo maridatge de Joana foguèt en finala anullat en octòbre de 1545, per lo papa Pau III (veire Berdou d’Aas, 2002, 79 e seg. per la cronica detalhada d’aquel afaire).

11 Se legirà la mesa au ponch de Courouau 2002 sus aquela question entrepachosa.

12 L’estat deis exemplars conservats a l’ora d’ara dei Poesias gasconas ajuda pas vertadierament a saber se l’obratge de Garros aviá pogut beneficiar d’una difusion en Bearn : F. Pic ne’n comptava sieis de localizats en 1988.

13 A. Berry i vei una evocacion dei trebolaments de Leitora en 1561-1562, e mai de Charles IX e de Catherine de Médicis (Berry 1953, 103-104).

14 Puèi que se coneis pas d’eglògas en occitan ai sègles XVI e XVII, en fòra dei doas traduccions mençonadas aicí.

15 Veire Torreilles 1992 per una analisi de la dinamica dau poèma d’Ader e un inventari dei motius epics.

16 Originari de Lombés, Ader foguèt tanben ligat a la ciutat vesina de Gimont, e mai a Tolosa. Sa lenga, e sei païsatges, ne son leis emanacions.

17 Sus la fortuna de l’epopèa virgiliana au sègle XVII, e lei debats que faguèt nàisser a aquela epòca, veire Hepp 1977 e Goupillaud 2005.

18 Veire Pic 1992, qu’assenhala e descriu cinc impressions diferentas localizadas entre 1607 e 1628. La tolosenca de 1708 seriá la seisena, après quauquei decenias de blanc.

19 Lei citacions d’Ader son fachas a partir de l’edicion d’A. Vigneaux (A. Jeanroy per lo Catounet), Poésies de Guillaume Ader, publiées avec notice, traduction et notes, Toulouse, Édouard Privat, Paris, Alphonse Picard, 1904.

20 « S’aouets bist la boup ab l’aureille clichade,/ Estenude deu cos, de la teste aquatade :/ Esquala la gariere, arrapa, coundromit,/ Sus lou jouqué, peu cot, lou maitié quiquiric,/ Atau l’ome ses poou que lou petart aporte,/ Auta dous coum un gat s’apresse enta la porte,/ A grapes, quauque cob, coum un can countreheit... ».

21 Laisse de costat l’espinhosa question de l’estat de finicion de l’eglòga IV. Se remembrarà simplament que sembla de s’acabar au vers 1466 (« Nous iram de perme, prene drin de repaus »). Mai qu’aquela fin mençonada, puèi raturada de la quita man dau copista, es completada, d’un biais pron regde, a partir d’una intervencion de Peyrot : es eu que dona a Routgé l’escasença de conclure vertadierament. Aquela « segonda » fin consistís per l’essenciau dins la comparason dei resclausas e deis errors, qu’apareis ansin coma la represa e lo desvolopament dau vers 1463 : « Sas errous en Bearn hon portades de France » (Routgé, a prepaus de Calvin e de la « male brume/ qui tan de pobles oey peu tour de France ahume »).

22 Remembrem, dins l’Eneïda, lei passatges que la tempesta i jòga un ròtle important : I, 81-156 ; III, 199-209 ; V, 8-34. E dins l’Odissèia : V, 291-332 ; 365-379 ; IX, 67-84 ; X, 46-55 ; XII, 403-436.

23 Es çò que Merlin ensaja un temps de faire entendre a la reina que son còr èra « tout sasit de tristesse » (v. 2472).

24 Veire l’edicion de P. M. Ascoli (1977) e l’estudi de Daniel Ménager (2001). Dos catolics, un ligaire (lo Manant) e un reialista, i debaton a prepaus de la politica, la religion e leis eveniments dau temps. Son autor seriá un François Morin, sieur de Cromé.

Top of page

References

Bibliographical reference

Philippe Gardy, Elements epics dins l’eglòga ? Garros, Ader, FondevilleLengas, 70 | 2011, 63-82.

Electronic reference

Philippe Gardy, Elements epics dins l’eglòga ? Garros, Ader, FondevilleLengas [Online], 70 | 2011, Online since 17 April 2014, connection on 16 April 2024. URL: http://journals.openedition.org/lengas/366; DOI: https://doi.org/10.4000/lengas.366

Top of page

Copyright

CC-BY-NC-ND-4.0

The text only may be used under licence CC BY-NC-ND 4.0. All other elements (illustrations, imported files) are “All rights reserved”, unless otherwise stated.

Top of page
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search