Navigacion – Plan del sit

AcuèlhNuméros63L'escritura militanta de l'Armana...

Tèxte complet

  • 1 Aquel article es tirat d'un memòri de Mastèri, que faguèri en 2005-2006 a l'Universitat de Tolosa-l (...)
  • 2 Las tres primièras annadas, la revista foguèt editada e estampada a cò d'Aubanèl, a Avinhon. Rouman (...)

1Lo primièr numèro de l'Armana prouvençau espeliguèt a la tardor de 18542. La revista annadièra, de la longevitat subrebèla, tenguèt de sosténer e d'afortir lo vam de la creacion literària en lenga nòstra. Mas la publicacion èra inicialament lo manifèst del militantisme lingüistic congreat pels felibres, l'aisina fargada per menar a tèrme aquela òbra granda e collectiva qu'èra lo relevament de la lenga e de la literatura provençalas.

2Aital, l'espelison de l'Armana prouvençau es, d'un costat, un punt d'arribada. Venguèt possibla un còp que las contèstas ortograficas foguèron regladas. Tre la davalada de 1854, lo sistèma grafic fargat per Roumanille e per Mistral èra en plaça. Long de las annadas que seguèron, mudèt quasiment pas. Aquela normalisacion balhava al provençal l'estatut d'una lenga vertadièra, provesida de règlas ortograficas, coma o son totas las autras lengas. D'aquí enlà, lo provençal quitava d'èsser un patés. Los felibres li avián tornada balhar sa dignitat. Mas aquò èra solament lo punt de partença, que la publicacion de la revista ne deviá èsser lo compliment.

3Cap a 1850, l'armanac èra una forma editoriala fòrça populara, que permetiá de tocar un public larg. Permetiá tanben de tractar tota mena de subjèctes, e aital de congrear una escritura que foguèsse pas solament literària. Amb la publicacion de l'armanac, los felibres avián dins l'idèa de desvolopar de possibilitats aconsomidas de la lenga nòstra. Per aquò, caliá, çò primièr, escriure en provençal las causas que s'escrivon ordinàriament en francés : las letras, los articles de presentacion, los conselhs practics e los tèxtes de vulgarisacion scientifica, çò que foguèt fait de segur. Mas aquò bastava pas. O anam mostrar, lo libròt es pas solament l'adaptacion provençala d'una forma manlevada al francés. Per Mistral, mai que pels autres armanacaires, l'Armana prouvençau es pas solament un armanac en provençal, es vertadièrament l'armanac de la Provença. Long dels articles de portada culturala, veirem cossí l'autor de Mirèio s'esperfòrça de fargar la consciéncia de l'identitat provençala. Enfin, per complir aquela òbra, caliá lutar contra aquels qu'an un imatge negatiu de sa lenga mairala, çò son los polemistas emai, de còps qu'i a, los quites autors patesejaires, per assajar d'endralhar l'escritura literària avenidoira, qu'es lo coronament de l'entrepresa felibrenca.

L'Armana prouvençau : un armanac en provençal

Las letras e los articles de presentacion

4La tòca de l'Armana prouvençau es de relevar la lenga e la literatura provençalas, çò que vòl dire que los autors se van esforçar d'escriure en lenga nòstra de causas que s'escrivon ordinàriament en francés, en primièr las letras e los articles de presentacion dels tèxtes. Fondamentalament, la correspondéncia es pas un exercici literari, mas puslèu un practica que fa partida de la vida vidanta de cadun. Es per aquò qu'avèm titolada la primièra seccion : « Letras ». Cinc autors i son estats repertoriats, e entre eles, doas legeiras de l'Armana prouvençau, qu'escriguèron a la revista : la Dòna Germer-Durand e la Comtessa Vernede de Corneillan. Nimai l'una, nimai l'autra an pas brica de pretencion literària. La Comtessa Vernede de Corneillan ten de se desencusar que parla « un foueço marrit lengàgi » :

  • 3 Armana prouvençau, 1859, 75-76. Per aleugerir las nòtas, nos contentarem d'ara endavant de marcar l (...)

Vous prègui de m'escusa se pàrli gaire bèn ! li a lontèms que siéu à Paris. [...] Lei mot me vènon plus coume àutrei-fes3...

E, çò ditz la Dòna Germer-Durand :

  • 4 AP 1857, 83.

Sabe pas se poudrès me legi : siéu pas bèn forta per escréure en prouvençau. Pamens, ai pas pouscu me resòudre a vous escriéure en francés4...

  • 5 Letra del 8 de setembre de 1855 (Pierre Rollet (ed.), Correspondance Mistral/Roumanille, Raphèle-lè (...)

5Redigir una letra en provençal demandèt un esfòrç grand a caduna de las doas escriveiras. E la desbrembança de la lenga d'òc, evocada per la Comtessa, n'es pas l'encausa màger. Simplament, dins las annadas 1850, lo provençal es pas la lenga que servís per far la correspondéncia. Aquels que sabon legir e escriure coneisson lo francés, son estats aculturats dins la lenga oficiala de la França, e d'espereles, escrivon en francés, quitament quora escrivon a d'autres Provençals, emai quora parlan de la lenga provençala. Las correspondéncias entre Mistral, Roumanille, Gaut e Crousillat son quasiment totjorn en francés. I trapam çai e lai qualques expressions en provençal. Per parlar d'ortografia, per planificar un congrès o encara per alestir l'Armana prouvençau, l'emplec del francés es espontanèu. Escriure en provençal suspausa de condicions particularas, que pòdon èsser una esmoguda fòrta qu'es de melhor dire dins la lenga de l'ostal que non pas dins la lenga de l'escòla. Aital, Mistral escriguèt a Roumanille una longa letra en lenga nòstra per li contar la mòrt de son paire e per lo grandmercejar de sas condolenças5. Per contra, l'anóncia del dòl se faguèt dins una bilheta en francés. Una autra letra en lenga nòstra, plan longueta, es datada del 9 de setembre de 1853. Sèm en plena batèsta ortografica. Mistral s'embufa contra Roumanille que ven de far abocar lo projècte de l'Armana prouvençau, e aicí tanben, l'esmoguda se ditz en provençal. Los poètas pòdon tanben emplegar la lenga nòstra per galejar : aital, totjorn dins lo contèxt de la contèsta ortografica, Roumanille escriguèt a Mistral una letreta ironica dins la grafia que pensava que son amic aviá causida :

  • 6 La letra, datada del 1èr d'abrial de 1853, es citada per J. Salvat (Joseph Salvat, «Le centenaire d (...)

De qu'as fach deis esprovos que t'hai mandados ? Toun retard à me leis remandar tant tard sarant causo que poudrem pas arribar avant lou coungrès, ce que nous countrariara6...

Emai faguèsse mai sovent sas letras en francés, el tanben, Gaut pensava de las escriure en provençal. Per exemple, dins una letra a Mistral, datada del 8 d'agost de 1853, lo Sestian suggerís a son jove amic de li escriure en lenga nòstra :

Mouen bouèn Mistraù

Quand me fares l'hounour de me bouffar quouquis mots per la posto, siblats en prouvençaù. Coumpreni plus lou franciot, despuis que me nourrissi chaque jour eme de vermes que me mandount pas toujours dins d'aiguo ben clareto. Lou pays oùblijo, et quand portas un noum qu'es autant doù terradou que lou vouestre, vouestro lenguo deù ava lou gous de la terro... natalo7.

  • 8 Cf. «Avertissement » de las doas edicions de las Cançons de Gelu, en 1840 e 1855; «Avertissement » (...)
  • 9 Hippolyte-Antoine Bigot, Li Bourgadièro, poésies patoises, Nîmes (1Clavel-Ballivet 1863; 2Henry Mic (...)
  • 10 Jean-Baptiste Gaut (ed.) Roumavagi deis troubaires, recueil des poésies lues ou envoyées au congrès (...)
  • 11 Gaut (ed.) 1854, XXXV-XXXVIII. Respectam menimosament la grafia de Gaut.
  • 12 Joseph Roumanille et Frédéric Mistral (ed.), Un liame de rasin, contenènt lis obro de Castil-Blaze, (...)
  • 13 Roumanille/Mistral (ed.) 1865.

6Las letras entre Mistral e Gaut seràn quora en francés, quora en provençal. Que las correspondéncias sián mai sovent en francés, es la pròva que lo provençal a pas d'estatut metalingüistic pels quites poètas. Es pas una lenga de cultura. En 1853, Roumanille escriguèt en francés sa Dissertation sur l'orthographe provençale. Lo portisson del recuèlh Li Prouvençalo, que Saint-René Taillandier n'es l'autor, èra en francés tanben. Aquel biais de far se pòt verificar en çò dels autres autors occitans de las annadas 1850. Contentem nos de ne citar dos, dels mai grands : Gelu8 e Bigot9. Lo prefaci del Roumavagi dels troubaires, que Gaut editèt en 1854, es en francés tanben, aital coma lo compte rendut10. Mas las « Invitatien » e las « Counditiens » signadas collectivament pels « Prieùs » èran en provençal11. Gaut èra benlèu un davancièr. Notem qu'en 1865 Roumanille e Mistral editèron las obretas de qualques poètas e amics que venián de morir. Los tèxtes de presentacion seràn en provençal12. En 1886, l'« Avant-prepaus » mistralenc a l'edicion postuma de las òbras de Gelu o serà tanben13. Tot aquò es la resulta d'una mudason dins las consciéncias, que l'Armana prouvençau n'es benlèu lo punt de partença. Mas en 1855, las causas son pas evidentas, e las letras e articles de presentacion en provençal son quicòm de fòrça escàs, qu'es de senhalar. Es per aquela rason qu'avèm repertoriat lo mot de bilhet de Castil-Blaze qu'acompanhava sa « Cansoun d'ibrougno » qu'espeliguèt dins l'armanac de 1858 :

A moun ami J. R.

Moun brave ami,
M'es esta di qu'anavias faire en Avignoun uno Soucieta de Temperànci : me despache de vous manda un imne qu'entounarés à grand Cor lou jour de soun estalacioun.
Siéu toujour voste bèn devot,
Castil-Blaze

La reconquista lingüistica e l'umor van cotria.

Los conselhs practics e los estècs

7Tres armanacaires escriguèron d'articles d'aquela mena : Mistral, Poussel e Roumanille, qu'es estat lo mai prolific : publiquèt sèt tèxtes, totes dins l'armanac de 1855. Escriurà cinc conselhs o tièras de conselhs anonims dins los armanacs entre 1857 e 1859. Aquela rubrica se trapava ordinàriament dins los armanacs o dins los jornals. Mai d'un article se presenta coma una responsa a un autre article, coma per exemple lo tèxt anonim de l'armanac de 1858 :

  • 14 AP 1858, 91.

— Dison que, pèr amoussa li fio de chaminèio, ie fau brula de cebo cruso. S'ei pas verai, es pas iéu que dise la messorgo. Es l'Union, journau de Paris. (28 de desèmbre 1856)14

  • 15 AP 1856, 42-45 e AP 1857, 52-54.

8Probablament, mai d'un conselh practic de l'Armana prouvençau es estat manlevat a un autre jornal o armanac de l'epòca. Los autors n'an faita la revirada o l'adaptacion. Çaquelà, nos cal citar las doas pèças pousselencas que son títol es « Questioun de santa15 ». Poussèl èra mètge. Èra doncas qualqu'un de competent per parlar de la santat. Signèt son primièr article de son nom pròpri : T. Poussel, mentre que signèt sos poèmas amb son escais felibrenc, « Lou Felibre dis Agland ». Aquò que vòl dire que s'engatjava personalament dins sa cronica medicala. Pr'aquò, en 1857, lo segond article pòrta coma signatura las solas inicialas de son fals nom : L.F.D.A., çò que pòt daissar pensar que l'interès pel contengut de l'article s'èra un pauc escantit. Cossí que siá, los armanacaires an dins l'idèa de prepausar als legeires l'equivalent provençal de çò que pòdon trapar dins las publicacions francesas. S'agís solament d'escriure en provençal sus totes los subjèctes familiars al public de l'epòca. Aquela biais de far es pas plan original. Aital, vesèm que los conselhs practics son venguts de mai en mai escasses : nòu en 1855, dos en 1856 e en 1857, tres en 1858 e un en 1859. De mai en mai, son publicats anonimament o encara sos l'escais collectiu del « Felibre Calu ».

  • 16 AP 1855, 56.
  • 17 AP 1855, 92.
  • 18 Émile Ripert, La Renaissance provençale (1800-1860), Paris, Édouard Champion, 1918, 460.
  • 19 Frédéric Mistral, Mon espelido, memori e raconte (1Paris, Plon, 1906), 21906, Raphèle-lès-Arles, C. (...)

9Dins l'armanac de 1855, Mistral publiquèt dos conselhs : lo primièr, « Passamen dóu blad au vitrioli16 », a pas res d'original nimai de diferent dels conselhs roumanillencs. Per contra, lo segond conselh es mai interessant. S'agís d'una recèpta de « Cousino prouvençalo : froumage enveneigra »17. L'autor balha un procediment per aprestar lo formatge d'Arles, qu'es una recèpta provençala e tradicionala. S'agís pas d'un tèxt manlevat a una publicacion francesa. Lo tèxt a una portada culturala e etnologica evidenta. Al revèrs de çò qu'escriguèt Émile Ripert, aquela escritura es pas un sacrifici, nimai lo senhal de « la plus rare abnégation poétique »18. Per Mistral, la mangisca es una partida fondamentala de las civilisacions. Prepausar aquela recèpta es onorar la cultura provençala. Rementem a la lèsta lo darrièr capítol de Memòri e raconte : « en Prouvènço, se l'on vòu retrouva la cousino de païs, [...] fau ana i cabaret onte manjo lou pople ».19

  • 20 Frédéric Mistral, Les contes provençaux, Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1980, 349-353: «Qu'es acò, l'ai (...)
  • 21 AP 1870: «Lou tian » (Mistral 1980, 187-189). AP 1880: «Li merinjano à la sartan » (Mistral 1980, 1 (...)

10Lo pòble es lo conservator de la cosina tradicionala, exactament coma es lo conservator de la lenga provençala. Las doas causas son ligadas per Mistral. Plan d'annadas aprèp, deviá nomenar una publicacion periodica : L'Aiòli20, e tendrà de publicar de recèptas tradicionalas dins d'autres armanacs posteriors21.

Lo rapòrt de l'òme e de la natura

  • 22 AP 1855, 23-26.
  • 23 AP 1856, 68-69.

11Se prenèm la tresena seccion, « lo rapòrt de l'òme e de la natura », podèm far una remarca similara. Aubanel parla dels « Entresigne dóu tèms22 », fa la tièra pro longa dels senhals que permeton d'endevinar lo temps que farà deman, coma, per exemple, l'aspècte del cèl o lo comportament de las bèstias. S'agís d'un inventari quasiment enciclopedic. Aubanel recapitula un cinquantenat de signes, a quicòm prèp, mas lo subjècte del tèxt a pas grand causa d'original, nimai d'especificament provençal. Lo meteis tèxt se poiriá trapar dins una publicacion nacionala e francesa. Per contra, s'agacham las contribucions mistralencas, vesèm que lo subjècte tractat es jamai quicòm de general, mas al contrari quicòm d'especific a la Provença: basta de véser lo títol de las pèças: « Lou mistrau » (AP 1855, 100-101), « La nevaiado de 1855 » (AP 1856, 106-107), « Lou Rose d'en cinquanto-sièis » (AP 1857, 90-93). Dins los dos darrièrs tèxtes, l'autor fa lo relat de quicòm d'excepcional que se passèt l'annada precedenta, una nevada — aquò's pro escàs en Provença —, o un aigat. Aquela mena de relats es una vièlha tradicion dels armanacs. Se prenèm lo títol d'un tèxt de 1856, « Li tèrro-trèmo23 », poiriam pensar que s'agís d'un expausat general sus un fenomèn geofisic. Aquò's pas completament vertat. Lo punt de partença de l'article es un tèrratremol que se passèt en Provença lo 29 de decembre de 1854. L'autor conta çò que s'es passat, abans d'explicar l'encausa d'aquels « refoulèri » de la tèrra:

  • 24 AP 1856, 69.

Li savènt an recouneigu qu'en davalant dins l'enteriour de la terro, la calour èro toujou pu forto, bèn talamen que, s'èro poussible de penetra dins la terro soulament à tres kilomètre de founsour, l'on trouvarié l'aigo bouiènto.
En partènt d'aquelo descuberto, li savènt an chifra que, en estènt que al calour aumento emé la founsour, à 25 kilomètre de founs, tóuti li matèri, tóuti li metau, emai tóuti li pèiro, dèvon èstre foundu coume l'estam dins la sartan d'un estamaire.
[...] Dounc, nosto boulo, aquelo terro que ie sian dessus, e que nous sèmblo tan soulido, n'es qu'un mouloun de matèri bouiènto qu'a quasimen 3000 lègo d'espès, em' uno crousto de quatre o cinq lègo soulamen24...

  • 25 Geneviève Bollème, Les almanachs populaires aux XVIIe et XVIIIe siècles, Paris/La Haye, Mouton & Co (...)
  • 26 Caldriá metre aquels desvolopaments mistralencs en rapòrt amb lo capítol VIII de Memòri e raconte: (...)

12Dins aquel article, Mistral fa un trabalh presable de vulgarisacion scientifica, emai las conoissenças expausadas sián depassadas d'uèi. Aquela tematica se pòt trapar dins mai d'un armanac del sègle xviiixix25. Aicí, Mistral se fa mèstre d'escòla per aquels qu'i son pas anats longtemps. Pren una comparason plan concreta — la padena d'un estamaire — per que lo legeire se pòsca far un idèa de çò que se passa sos la tèrra. S'agís d'interessar las gents, de respondre brèvament e clarament a las questions que se pausan26. Mistral fa mòstra de pedagogia sens jamai pèrdre de vista son interès màger : la Provença.

13Dins l'armanac de 1855, un tèxt pòrta sul mistral, un tèma tipicament provençal. Aquel ventàs degalha mai d'un còp las culturas. Çaquelà, las gents l'espèran, lo demandan. Mancariá quicòm a la Provença se lo mistral quitava de bufar. Fa partida de l'equilibri de la natura provençala. Per se parar del mistral, basta de plantar una sebissa de cipressièrs. Mistral explica consí cal far per que los aubrilhons vengan coma cal.

  • 27 AP 1855, 100-101.

Dins dès an, mis ami, aurés un bàrri de verduro que ni vènt, ni tron, ni grelo pourran lou trapana ; li cardelino ie vendran nisa pèr delice ; tout ce que samenarés, tout ce que plantarés sara dous cop pu bèu que noun èro davan. D'agrioto, de poumo, de blad, de meloun, de pero di burrado amai di troumpo-cassaire, n'aurés à rifle, n'aurés à que n'en vos ? ve-n'-en aqui. [...]
Marsihés, plantas de figuiero ! Gènt de-z-Ais, reclausès lis oulivié ! Brignoulen, eissartas li pruniero ! Selounen, rebroundas lis amelié ! Barbentanen, fumas li pesseguié ! Cabanen, fasès de pourreto ! Castèu-Reinarden, agués siun di poumo-d'amour ! Sant-Roumieren, arrousas li merinjano ! Cavaiounen, samenas de meloun ! Mazanen, acampas lis agroufioun ! Cujen, acatas bèn vòsti tapero ! Cucurounen, crestas vòsti coucourdo ! Pertusen, vantas vòsti pòrri ! Gènt dóu Ventous, cavas vòsti rabasso27 !

14Aicí, Mistral canta vertadièrament un imne a la natura provençala, a sa riquesa e a sa diversitat. Sentissèm lo plaser de l'autor quora evòca los trabalhs de la tèrra amb un vocabulari precís e tecnic. Plaser de pintar los prètzfaits que coneis plan. Plaser tanben de manejar lo vocabulari tradicional e provençal, qu'i cap pas un sol gallicisme. Vesèm plan que l'enjòc d'aquel tèxt es pas solament de conselhar los païsans que lo legiràn. Es pas tanpauc un tèxt que se contentariá d'assabentar lo mond sus un fenomèn natural. Es un tèxt liric e quasiment poëtic.

15Vesèm doncas que per Mistral, totas aquelas contribucions son pas solament un pretèxt per escriure en provençal, nimai un simple procediment publicitari per que las gents crompen l'armanac. La Provença es çò que fa lo ligam de totas aquelas pèças que pòdon semblar plan desparièras, a primièra vista. L'Armana prouvençau es pas simplament un armanac en provençal. Es l'armanac de la Provença.

L'Armana prouvençau, armanac de la Provença

16Anam estudiar çò primièr las seccions de l'Armana prouvençau que son especificas a Mistral, çò son l'actualitat, l'istòria, la societat e la lenga provençalas, abans de nos clinar sus la darrièra seccion : La vida literària provençala.

Mistral e l'actualitat provençala

17Coma los autres armanacs de son epòca, l'Armana prouvençau balha d'entresenhas divèrsas, sus la vida de la societat. Aicí, la societat es provençala, e tre 1856, Mistral s'encarguèt d'escriure las rubricas necrologicas annadièras. La tòca es de far passar d'informacions als legeires de la revista. Aquò se fa dins un estil que poiriam dire telegrafic, que demanda pas un trabalh d'escritura plan important. Es per aquela rason qu'a comptar de 1858, lo « Mortuorum provençau » serà publicat sens signatura, coma lo « Recensamen de la Prouvènço » o l'« Administracioun religiouso e civilo, deputacioun e coumandamen militari e civil de la Prouvènço en 1859 ». Aquela rubrica presenta un interès informatiu, emai un interès cultural. La tòca de Mistral es de far prene consciéncia als legeires de lor identitat provençala, dins lo compte rendut de l'actualitat mai elementària e mai prosaïca. La Provença es la pichona patria que cal reconéisser a costat de la granda patria qu'es la França.

  • 28 AP 1859, 41-42.
  • 29 AP 1859, 31-36.
  • 30 AP 1859, 50-55.

18Dins l'Armana prouvençau de 1859, trapam tres compte renduts de fèstas provençalas que se passèron l'annada precedenta. Mistral conta la « Cavaucado marsiheso » del 14 de febrièr de 185828 e fa la « Crounico di fèsto d'Avignoun » del 2 al 9 de mai29, mentre que Roumanille parla de la « Festo de Carpentras30 ».

19La « Cavaucado marsiheso » es lo relat cortet d'un passacarrièra ufanós, que foguèt organisat per la vila de Marselha a l'ocasion de carnaval. Una fèsta es la celebracion de l'unitat d'una comunitat, li permet d'evocar son passat, amb los costums folclorics e los instruments de music tradicionals. I trapam una cèrta portada istorica. Far la cronica d'aquelas festivitats un an aprèp permet de far soscar los legeires, de los ajudar a se tornar apropriar lo sens que la celebracion n'es portaira.

  • 31 AP 1858, 17-18: «Grand concours agricole pèr 1858 ».

20La « Crounico di fèsto d'Avignoun » es un tèxt mai long : fa cinc paginas. Mistral fa lo relat de las fèstas del concors agricol d'Avinhon qu'aviá anonciat dins l'armanac de l'annada precedenta31. Balha los noms de qualques personas que foguèron premiadas, mas, çò ditz,

  • 32 AP 1859, 35.

Sarié trop long d'enumera li noum de tóuti li laureat ; e pièi, lou large e lou papié de l'Armana se dèvon avans tout reserva pèr l'espousicioun di prouduccion felibrenco32...

Pr'aquò, la « Crounico di fèsto d'Avignoun » es per Mistral l'escasença d'insistir sus l'especificitat de las produccions provençalas e de condemnar aquels que voldrián aplicar en Provença los procediments agricòls del nòrd de la França. La batèsta pel relevament de la cultura provençala se jòga tanben dins aquel domeni. Mistral cita una estròfa d'un poèma d'Adolphe Dumas : « Souveni » :

  • 33 AP 1858, 18-22.

Lou Nord aura tout ço qu'avié :
D'òrdi, de blad e de civado ;
Mai n'aura pas lis óulivado,
E gardaren lis óuliviés33.

21Mistral evòca tanben l'exposicion de pintura que se tenguèt dins l'encastre del concors agricòl, çò qu'es per el l'escasença de parlar de l'activitat artistica provençala e de citar lo nom de Bonaventure Laurens, lo « Felibre adoulenti », qu'obtenguèt un prèmi de dessenh. Dins l'encastre d'aquelas fèstas, una estatua retrasent Crihoun foguèt inaugurada. Mistral celèbra a l'encòp l'escultor provençal que faguèt l'estatua, Jan Veray, e lo personatge istoric representat. Louis de Bertoun di Balbo de Crihoun èra un companhon d'Henri IV, lo rei de França biarnés. Aquò permet a Mistral d'evocar un episòdi istoric, ont un Provençal s'illustrèt.

22La darrièra cronica es l'òbra de Roumanille. Pòrta sus la « Fèsto de Carpentras, en l'ounour de Jóusè-Doumergue-Malaquio d'Inguimbert ». Inguimbert (1683-1757) foguèt un evesque de Carpentràs remirable. Roumanille fa un elògi ditirambic del personatge, que fondèt un espital e enriquiguèt la bibliotèca de la vila, e que foguèt un benfaitor pels pauròts. Per celebrar lo centenari de sa mòrt, la vila de Carpentràs reconoissenta faguèt auborar una estatua en onor de Jóusè-Doumergue-Malaquio d'Inguimbert, e l'inaugurèt lo 16 de mai de 1858. Roumanille fait lo relat d'aquela fèsta, e escriu un tèxt qu'a una portada istorica incontestabla. Lo tèxt es longuet : fa quasiment sièis paginas, e l'autor pensa mai a la valor umana del personatge que celèbra, que non pas a sa qualitat de Provençal. Aquò's, çò sembla, la diferéncia entre las cronicas mistralencas e la cronica roumanillenca. Mistral es un militant de la Provença, Roumanille o es pas tant coma el. Es un escrivan, son tèxt sembla mai escrit e mai trabalhat qu'aquels de Mistral, que semblan faits de notacions un pauc escampilhadas. En 1859, Roumanille es l'editor de la revista felibrenca. Aquò's la rason que li faguèt escriure sa cronica. Caliá que l'Armana prouvençau parlèsse d'aquel eveniment.

  • 34 AP 1858, 22: «Enscripcioun que lou Felibre de Bello-Visto prepauso de bouta sus lou pedestau de Jan (...)

23Dins la continuitat de las cronicas que venèm d'estudiar, trapam de tèxtes qu'evòcan de personatges importants de son temps o d'una epòca recenta, coma per exemple Jean Althen — Jan Alten. Johannes Althounian (1709-1774) èra un agronòm, sortit d'Armenia, que venguèt viure en Provença. Desvolopèt la cultura de la garança dins l'actual departament de Vauclusa, cap a las annadas 1750. La garança es una planta que balha un colorant roge, que servissiá mai que mai pels vestits militars. Se cultiva dins los paluns e s'adapta fòrça plan al climat provençal. La cultura de la garança contribuèt bravament a la prosperitat de la Provença, que, en 1847, faguèt auborar una estatua de bronze en onor de Jean Althen, sus la « Roco de Dom ». Mistral fa referéncia a aquela estatua dins un tèxt de l'armanac de 185834. Prepausa un epigraf en vèrses en omenatge a Jean Althen :

Jan Alten dins Vaucluso aduguè la garanço :

E li palun e lis ermas
Fuguèron lèu clafi de mas,
De travai e de benuranço.

A comptar de 1856, l'òbra d'Althen foguèt evocada dins los « Prencipau milèime de Prouvènço » que se tròban a la debuta de cada Armana prouvençau :

— En 1756, Jan Alten adus la garanço dins la coumtat d'Avignoun.

çò que vòl dire que l'agronòm es reconegut coma un personatge important de l'istòria provençala.

Mistral e l'istòria provençala

24L'istòria ten una plaça màger dins l'Armana prouvençau. Trapam una cronologia corteta de l'istòria provençala dins lo capítol titolat « Calendié de Prouvènço », abans lo calendrièr al sens estricte, çò que vòl dire que l'autor la volguèt botar en valor : es un tèxt que tomba sols uèlhs del legeire que durbís lo libròt, foguèsse solament per agachar lo calendrièr. Es un tèxt que torna regularament, cada an. Los « Prencipau milèime de Prouvènço » tenon un pauc mai de la mitat d'una pagina. Repertórian setze datas importantas en 1855, dètz-e-uèit a comptar de 1856. Mistral apondèt a sa cronologia doas causas :

— En 1756, Jan Alten adus la garanço dins la coumtat d'Avignoun.
— Lou 21 de mai 1854, establissamen dóu Felibrige, à la Grand-Felibrarié de Font-Segugno.

25La darrièra data daissa pensar que per Mistral, la fondacion del Felibrige es un eveniment istoric fondator, que durbís una edat novèla. Dins la cronologia mistralenca, aquò es presentat coma l'eveniment que l'istòria tota de la Provença i mena, çò que suspausa un agach teleologic sul passat, que Robert Lafont critiquèt vivament :

  • 35 Robert Lafont, «Cènt ans puèi », Oc, 212, 1959, 1. Çò que l'autor disiá de l'istòria literària se p (...)

Coma cada poder nòu, un còp mes en plaça, s'entreva de gaubejar lo passat e d'escriure l'istòria qu'a eu menava, parier lo Felibrige oficiau (e foguèt tre la començança una oficialitat amb son bulletin oficiau de l'Armamac e si cresènças oficialas) se mescla d'establir un òrdre de l'istòria sancta superior a l'ordre de l'istòria-sciència35.

26Solide, nos podèm estonar que Font Segunha siá mes sul meteis plan que los eveniments màgers de l'istòria provençala, coma la « Foundacioun de Marsiho pèr li Fouceien, 600 an avans J.-C. », qu'es lo primièr de la cronologia mistralenca, o encara que la « Fondacioun de-z-Ais » en 125 abans J.-C. e l'« establissamen dóu Reiaume d'Arle » en 930 aprèp J.-C. Mistral fa pas una òbra d'istorian, mas puslèu un trabalh de militantisme cultural e provençal. Trapam dins sa cronologia las grandas datas del passat provençal : los eveniments politics, fondacions de las vilas e batèstas importantas, e tanben las grandas invencions (la « Marineto », çò es la bossòla, cap al sègle xii, per de marinièrs provençals, l'introduccion de la garança en 1756, o encara dels patanons en 1883 :

— Dempièi 1783, dins la Prouvènço e la Coumtat, se manja de tartifle.

  • 36 AP 1859, 25-26: «La femo forto »; AP 1859, 98-100: «Bello vaientiso d'un soudard gravesounen ».

27En 1855, aquò èra la darrièra causa marcada dins lo tablèu mistralenc, çò que pòt far sorire. Doblidem pas que l'umor es lo rèireplan de mai d'un tèxt de l'Armana prouvençau. Aici, Mistral vòl botar en relèu l'importància del pòble. Aprèp Michelet, l'autor a plan comprés que l'istòria es pas solament la resulta de l'accion dels grands personatges. La vida vidanta dels òmes es importanta tanben, e l'introduccion dels patanons, al cap del sègle xviii deviá rareficar las faminas. Rementem que la revista felibrenca es destinada çò primièr al pòble provençal. Mistral lo vòl onorar aicí discretament, coma o farà dins dos tèxtes de l'armanac de 1859, ont evocarà l'accion eroïca de Provençal ordinaris36.

28Mas los grands personatges son çaquelà los protagonistas vertadièrs de l'istòria mistralenca que se presenta mai sovent sos la forma d'una istorieta. S'agís d'un procediment vièlh e recurrent dels armanacs. Aital, trapam dins l'Armana prouvençau lo retrait de qualques figuras famosas de l'istòria provençala. Nos cal citar « lou bon rèi Reinié » (sègle xv), que ten una plaça centrala dins l'imaginari istoric mistralenc, puèi, dins l'òrde cronologic lo « Roumiéu de Vilanovo » (sègle xiii) e « Monsegnour de Jansoun » (debuta del sègle xviii).

  • 37 «En 1481, lou Rèi Reinié baio per testamen la Prouvènço au rèi de Franço Louis XI ».
  • 38 AP 1855, 58-59.

29« Lou bon rèi Reinié ». es evocat dins la cronologia37, emai dins un tèxt de l'armanac de 1855. « Un pichot mot sus la Prouvènço38 » desvolopa e esclarzís l'istòria politica de la Provença dempuèi las originas (« cinq o sièis cèns an davan la neissenço de Noste Segnour », abans que los colons grècs aribèsson e fondèsson Marselha), fins a l'annada 1481, marcada per la mòrt del « bon rèi Reinié », qu'es lo temps que la Provença quitèt d'èsser un estat independent e venguèt francesa. Aquí los dos darrièrs paragrafs del tèxt :

  • 39 AP 1855, 59.

Lou darrié e lou meiour d'aquéli rèi (de Provença) fuguè lou bon rèi Reinié (davan Diéu fugue !) Après avé rendu nòsti paire lou mai urous que se poudié, creseguè pas ie pousqué faire de pu grand benfa que de leissa la Prouvènço à la Franço dins soun testamen. Aqui de tout segur faguè 'na bono causo.
Es doun dempièi sa mort, en 1481, que sian veritablamen Francés. Longo-mai li demouren ! longo-mai la Franço règne ! longo-mai lou drapèu francés trelusigue sus touto la terro39 !

  • 40 Édouard Baratier, Histoire de la Provence, Toulouse, Privat, 1969, 204.

30Aquel passatge nos entresenha a l'encòp sus las posicions politicas de Mistral e sus son rapòrt a l'istòria. Lo rei René 1er le bon nasquèt a Angers en 1409 e moriguèt a Ais en 1480. Èra duc d'Anjou e comte de Provença, ont se recaptèt las dètz darrièras annadas de sa vida, que sas autras entrepresas militàrias avián abocat. Sos son govèrn, la Provença foguèt prospèra. Lo rei aprofeitèt probablament las condicions favorablas de l'epòca. Farguèt de talhas novèlas, meliorèt l'administracion de sos estats, sostèt lo comèrci e afavorizèt los arts. Foguèt « le dernier souverain indépendant » de l'encontrada. La figura populara del « bon » rei René « apparaît souvent comme le symbole d'un âge d'or de la Provence40 ». Sèm en preséncia d'un mite. Mistral n'es pas l'inventor, de segur, mas se'n fa lo pòrtavotz. D'aprèp Mistral, lo « bon rèi Reinié » auriá daissada la Provença a la França dins son testament. Las causas se passèron pas exactament aital.

  • 41 Baratier 1969, 205. Cf. tanben: Robert Lafont, La revendication occitane, Paris, Flammarion, 1974, (...)

Durant les dix dernières années de sa vie, (le roi René) se préoccupe surtout de sa succession. Il est aux prises avec les ambitions du roi de France Louis XI, qui convoite avec impatience son héritage et n'hésite pas à lui marquer assez brutalement son désir. [...] Il n'est guère de taille à se défendre. [...] Il doit venir faire amende honorable à Lyon et livrer des garanties pour l'exécution d'un testament qui écarte son petit-fils René II de Lorraine de sa succession en Anjou et en Provence au profit de son neveu Charles du Maine, un valétudinaire sans enfants, tout disposé à laisser son héritage à Louis XI41.

31Lo nebot moriguèt en 1481, siá un an solament aprèp lo rei René, e aital, la Provença venguèt francesa. Mistral adoba un pauc l'istòria provençala. Vei dins l'episòdi del rei René l'imatge utopic d'una coexisténcia pacifica e armoniosa de la cultura provençala e de la cultura francesa, qu'es çò que volonta per lo present e per l'avenidor. Mistral es pas jamai estat un separatista. Quora René balhèt la Provença a la França, « de tout segur faguè 'na bono causo ». Dins lo darrièr paragraf del tèxt qu'avèm citat, l'autor fa mòstra de son afeccion per la França. Las tres tornuras exclamativas que clavan lo passatge ne son la pròva. Mistral se fa quasiment l'aparaire del colonialisme francés : « longo-mai lou drapèu francés trelusigue sus touto la terro ! ». Aicí, l'autor fa un pauc bèlbèl al poder politic en plaça, a Napoléon III. Dins un tèxt de l'Armana prouvençau de 1857, Mistral raconta l'aigat del Ròse de mai de 1856. Lo quite emperador èra vengut en persona sostar los sinistrats :

  • 42 AP 1857, 92: «Lou Rose d'en cinquanto-sièis » (90-93).

en venènt, rapide coume l'aigo, au mitan dis inounda, emé quatre garde pèr touta escorto, parlant coumunamen à tout paure venènt [...], en travessant li brèco e li levado emé'n marrit nèga-chin que l'oundo furiouso fasié reboumbela coume un cruvèu de nose, en destribuant à plen de man li pèço d'or i malurous, i femo que ie venien à soun entour, dins li carriero de Tarascoun, emé d'aigo enjusqu'i costo, en counsoulant, en acourajant, coume a fa tout de long dóu camin, l'emperaire Napoleon III a fa'no causo que lou grandis davans lis ome e davans Diéu42.

De segur, Mistral èra pas sens rèirepensadas, quora escriguèt aquel article. Voliá fa mòstra de fidelitat politica e respondre per avança a las criticas separatistas. Mai encara, èra una estrategia editoriala :

  • 43 Letra del 11 de setembre de 1858 a Roumanille, citada per Claude Mauron (Claude Mauron, Frédéric Mi (...)

Le public auquel nous nous adressons et auquel nous devons tendre de plus en plus, c'est le peuple, c'est la masse. Là est l'avenir de la langue provençale. Or une publication qui s'adresse à une masse, doit refléter l'esprit de cette masse, dans ce qu'il a de bon et d'honnête. Quoi qu'on puisse en dire, le plus grand nombre est pour le stabilité du gouvernement actuel43.

  • 44 AP 1859, 59-61: «A Napoleon III ».

32Es per aquela rason qu'en 1859, l'Armana prouvençau publiquèt una òda d'Adolphe Dumas en onor de Napoleon III44. Mistral esperava que l'emperador sostendriá materialament la publicacion del librilhon :

  • 45 Letra del 11 de setembre de 1858 a Roumanille, citada per Claude Mauron (Mauron 1993, 127).

Il est probable que nous obtenions une subvention pour décupler notre tirage, et mettre le livre à cinq sous alors qu'il en coûte dix. Nous aurons tout au moins le droit de faire un dépôt de douze Armana dans chaque bureau de tabac de Provence, et là est le succès45.

33Vesèm plan que Mistral s'entrèva pas de politica, es solament un militant de la lenga e de la cultura provençalas. O deviá demorar tota sa vida. Escriguèt totes sos articles istorics dins aquela perspectiva.

  • 46 AP 1859, 107-108.
  • 47 Honoré Bouche, La Chorographie ou description de Provence, et l'histoire chronologique du même pays(...)
  • 48 Ramoun-Berenguié V nasquèt en 1198 e moriguèt en 1245. Foguèt conte de Provença entre 1209 e 1245. (...)

34Prengam una autra cronica istorica de Mistral. « Lou Roumiéu de Vilanovo46 » es lo raconte istoric mai long e tanben mai ric que Mistral escriguèt dins l'Armana prouvençau entre 1855 e 1859. Tre la primièra linha, l'autor fa referéncia al trabalh d'un istorian, Mèste Ounourat Bouche. De fait, Honoré Bouche, un doctor en teologia, publiquèt en 1664 a Ais dos librassasses titolats : La Chorographie, ou description de Provence et l'histoire chronologique du même pays47, que foguèron editats tornar a París en 1736, çò qu'es la pròva de son succès. Dins lo tèxt de l'armanac de 1959, l'autor fa referéncia a un episòde de l'istòria provençala. Èra « souto lou règne dóu comte Ramoun-Berenguié, aperaqui vers 1200 e tan ». La data citada es fòrça aproximativa, lo nom del personatge o es tanben. Cinc comtes Ramoun-Berenguié (en francés : Raimond-Bérenger) s'illustrèron dins l'istòria provençala de l'Edat Mejana. Aicí, s'agís de Ramoun-Berenguié V48. Comprenèm d'intrada que l'exactitud istorica èra pas çò mai important per Mistral, e anam véser cossí passam de l'istòria a la legenda. Un jorn, un romieu arribèt, que « lou bon comte Ramoun ie dounè la retirado » e l'invitèt a manjar a sa taula. Lo romieu se trachèt que son òste fasiá mala cara. Li demandèt las rasons de son tristum :

— Vos pas que fugue triste ? ie respoundè lou rèi, l'argènt me manco, mi mounedié baton l'estrado, e mi menistre desvaria sabon plus de queto bos faire flècho...

Lo pelegrin li prepausèt d'adobar las causas :

— Se n'as pas d'autro lagno, diguè lou pelerin, baio-me lou gouvèr que pèr un an, e te proumete, osco seguro, de restabli ti finanço dins soun pounteficat.

Lo rei balhèt lo govèrn a l'òme que degun coneissiá pas e que li disián Lou Roumiéu de Vilanovo.

Lou Roumiéu se boutè lèu à l'obro : acoumencè de bandi de la Court la vano glòri e li despènso folo ; faguè la pas emé li prince vesin ; establiguè de lèi pèr atira toujour que mai dins li port d'Arle, de la Cióutat, de Cassis e de Marsiho, lis bastimen dis estrange païs ; tenguè l'iue sus li baroun di vilo e di vilage, pèr que faguèsson plus contribuï lou paure mounde ; favourisè li pastre de la Crau, e fourcè li coumuno de ie douna camin, pèr que pousquèsson ana libramen iverna dins li mountagno ; bèn talamen qu'en rèn de tèms, li dèute se paguèron, li cofre dóu rèi fuguèron cacalucha de bèu flourin, e la Prouvènço regounflavo d'aboundànci, e tout anavo bèn, e tout lou mounde èro countènt.

35La situacion economica e financièra s'èra bravament melhorada, mas aquela bèla capitada atissèt l'enveja de qualques senhors de la Cort, qu'acusèron lo Romieu de raubar lo tresaur del rei e de l'escondre dins un cambrilh que degun i podiá anar. Ramoun-Berenguié, vengut sospeitós, li demandèt un jorn de ne durbir la pòrta :

Lou Roumiéu durbiguè la chambreto, ... e que veguèron ? uno raubo de roumiéu penjado à-n-un clavèu, un capèu descatalana garni de couquiho, uno coucourdo, un bastounet e rèn de mai.
— Moun segne, diguè lou menistre, vejaqui li tresor que iéu vous ai rauba ! En partènt de l'oustau, moun paire m'avié di : Moun fiéu, rapello-te d'eiçò :

  • 49 Escalié de veire = escalier glissant. Pierre Rollet revira lo reprovèrbi aital:

Amour de grand, escalié de vèire !
A fa de tu, noun te pòu vèire49.

E pèr me rapela d'acò, veniéu, de tèms en tèms vèire mis abihage.

36Sul pic, lo romieu quitèt sos vestits senhorials e tornèt cargar sa rauba de pelegrin. Degun lo poguèt pas reténer. « Partiguè, e jamai res sachè ce qu'èro devengu ». Es clar, Mistral farga una legenda, que ne cal mostrar los enjòcs istorics e cultrurals.

37En primièr, notem que l'autor pren fòrça libertat amb l'istòria. S'agís pas solament d'aproximacions dins las datas o dins los noms. Lo Roumiéu de Vilanovo èra pas brica romieu, èra un òme, sortit de Catalonha que son pichon nom èra Romée. Li disián Romée de Villeneuve. « Romée », « romièu », los dos mots son quasiment omonims, e d'aquí ven l'embolh, que serviguèt a bastir la legenda. Nos cal apondre que lo quite Ounourat Bouche, o Honoré Bouche, que Mistral s'apièja sus son Istòri de Prouvènço, denóncia vigorosament la falsetat istorica de la legenda que venèm de contar :

  • 50 Bouche 1663, 256. Avèm modernisada l'ortografia del tèxt que citam.

Je crois [...] que la plupart de ces choses sont des fables, comme l'estime aussi ce grand historien de France, le sieur de Mezeray, disant que les Provençaux qui ont toujours eu l'imagination romanesque, peuvent avoir inventé, ou du moins agencé cette intrigue à leur avantage ; fables fondées sur le nom de ROMÉE qui en langage provençal, romieu, veut dire un pèlerin qui va à Rome ou qui en vient, ou de quelque autre pèlerinage e qui en latin se dit Romipeta. [...] C'est l'ordinaire que la vie des grands hommes soit accompagnée de quelques faits fabuleux50...

E l'autor joslinha totas las inversemblanças qu'i capon dins la legenda :

  • 51 Bouche 1663, 257.

Qui croira qu'un grand prince ait donné la direction de ses finances à un homme inconnu ? Qui croira qu'un grand homme ait gouverné un fort long temps à un grand État, sans qu'on ait eu connaissance de son extraction et de son origine ? Qui croira qu'un grand homme, autant connu en Provence que le soleil, se soit si fort eclipsé qu'on n'ait pu savoir la part où il s'était retiré ?51

D'aprèp Honoré Bouche, lo quite poèta italian Dante, que visquèt, a quicòm prèp, un centenat d'annadas aprèp Romée de Villeneuve, auriá fargada la legenda, que d'unes autors, tròp creserèls, aurián represa e propagada. Dins lo Cant VI de la tresena partida de La Divine comédie : « Le Paradis », Dante evòca nòstre personatge, que presenta coma « un humble pèlerin ». Dins lo cèl de Mercuri, ont demòran las armas que faguèron lo ben de la comunitat politica :

... on voit encore briller
La splendeur de Romieu, dont l'œuvre belle et grande
Par son seigneur fut si mal reconnue.

Dante rementa l'òbra de Romée, e acaba aital lo Cant sieisen :

Mais des rapports menteurs l'ayant poussé, plus tard,
A demander des comptes à ce juste,
Celui-ci lui rendit plus de douze pour dix,

Et, là-dessus, vieil et pauvre, partit.
Si le monde entier savait le cœur qu'il a montré
A mendier miette à miette sa vie,

  • 52 Dante, La divine comédie, editat e revirat per H. Longnon, Paris, Garnier, 1966, 390-391.

Ceux-là qui tant le louent, le loueraient encor plus52.

38L'istòria que nos conta Dante es sedusenta, mas es pas aital que las causas se passèron vertadièrament. E dins la seguida de son article, Bouche establís qual èra vertadièrament Romée de Villeneuve, en s'apiejar sus de cartas, testaments e autres documents escrits. Èra pas brica paure, èra un politic e un economista biaissut: d'aprèp Bouche, auriá fait dintrar d'argent dins las caissas de l'Estat en vendent los bens domanials del Comtat de Provença.

  • 53 Mistral desvolopèt la meteissa idèa dins un tèxt de 1857: «Marsiho » (AP 1857, 21-24).

39La memòria de Mistral èra doncas un briconet defalhenta, o puslèu, tant valriá dire qu'èra un briconet selectiva. Probablament, las remembranças de mai d'un libre tractant de l'istòria provençala s'entremesclavan dins sa memòria. Mai segurament, l'autor aviá pas dins l'idèa de far un trabalh istoric vertadièr, mas puslèu de desrevelhar a cò dels legeires de la revista felibrenca, la consciéncia de lor identitat provençala, e tanben de dire sos una forma indirècta sas idèas politicas. En legissent lo tèxt de mai prèp, i podèm entendre lo resson de son republicanisme. Aital, lo pretendut romieu s'esforcèt d'afavorir los pauròts, baissèt las talhas que n'èran aclapats, empachèt « li baroun di vilo e di vilage » de los faire « contribuï », prenguèt de mesuras favorablas als « pastre de la Crau », mermèt las despensas somptuàrias, dinamisèt lo comèrci maritim internacional53, faguèt la patz amb los reis dels Estats vesins : en 1857, lo remembre de la guèrra de Crimèa èra encara fresc. En tot parlar del sègle xiii, Mistral parla de son epòca, sens faire dobertament de politica. Òbra pel reviudament del sentiment de la comunitat provençala, e per aquò, repren un mite qu'es ja vièlh. Comprenèm plan que l'Edat Mejana tenga una plaça màger, dins l'entrepresa mistralenca, qu'aquel temps es estat l'epòca gloriosa de la nacion provençala.

  • 54 AP 1858, 79-80.
  • 55 Jean-Baptiste Coye, Œuvres, Arles, Dumas et Dayre, 1854.

40Las autres cronicas istoricas mistralencas pòrtan sus un temps mai recent, los sègles xviixviii. Aital, dins l'armanac de 1858, i cap un tèxt que son títol es : « Mounsegnour de Jansoun54. » Jacques II de Forbin-Janson nasquèt a l'entorn de 1680 e moriguèt en 1741. Entre 1711 e 1741, foguèt arquevesque d'Arles e lutèt vigorosament contre lo Jansenisme. A causa de sas posicions religiosas ultramontanas, foguèt en conflicte amb lo poder politic dins las annadas 1720, e d'aquí enlà, se contentèt de complir sa mission d'arquevesque. Lo Felibre de Bello-Visto parla d'el coma d'« un di pus illustre e di pus sants archevesque d'Arles ». Es una legenda que Mistral manlèva al poèta arlaten Jean-Baptiste Coye (1711-1777), que foguèt quasiment del meteis temps que l'arquevesque. Aicí tanben, la literatura es plan mai importanta que la veritat istorica nusa e crusa. Mistral evòca explicitament « Lou delire », un « pouème héroui-coumique » de Coye55. Lo narrator es febrós, delira, sómia qu'es davalat dins lo mond dels mòrts. L'autor repren e parodia un tèma de la literatura antica emai modèrna, entremescla los imatges pagans e crestians. Aital, çò ditz lo narrator,

Dins mei soung'esfrayous ay vis lei soumbreis bords,
Ay penetra lou foun dè l'ampire dei morts.

Cerca lo prelat, que finís que trapa al paradís.

Anfin lou gran Jansoun, sout'aquèlou verdurou
Mès à niveou deis San n'en fasiè la clouturo.

41D'aquí ven l'imatge mistralenc de l'arquevesque. Un sant òme e tanben un bon vivent, que li èra agradiu de galejar. Subretot, « Lou plesi d'aquéu noblo archevesque èro de parla prouvençau ». Los enjòcs d'aquel retrait son lingüistics. La valor umana e sociala del personatge enlusís la lenga nòstra, ajuda al projècte mistralenc de son relevament.

42Evoquem un autre tèxt de portada istorica, que son títol es « Belèu ». Lo podèm citar en entièr, qu'es cortet :

  • 56 AP 1855, 90.

Dison que lou rèi Louvi XIV se cresié de saupre parla Prouvençau. Un matin qu'èro en imour de galeja, ie faguè coume eiço'n dous segnour de Prouvènço : Tenès, Messiés, aquéu que me dira lou pulèu lou mot que s'escarto lou mai de la lengo francèsa, ie baie aquest saquet de louvi-d'or. — Iéu enterin agante eiçò, diguè tout-d'un-tèms lou Marquis de Buous en mandan la man sus lou saquet. — Belèu ! faguè vitamen l'autre en i'arrapan lou bras. — Lou rèi, mai embarrassa qu'éli, ie partajè li bèu rousset56.

43Louis XIV es estat lo rei de l'absolutisme e de la centralisacion. L'anecdòta, qu'es probablament fictiva, lo bota dins una situacion ridicula. Es ridicul pr'amor que se pensava de conéisser lo provençal, cresiá qu'èra un patés, una simpla deformacion del francés sens cap d'originalitat. Es tancat per las primièras paraulas que los parlaires provençals li dison, las primièras que se presentan a la pensada dins aquela situacion, sens que siá necessari de soscar longament. Lo tèxt es una mena de revenge risolièr contra aquels que mespreson lo provençal.

La societat provençala

  • 57 AP 1856, 50-51. Mistral 1980, 267-269.
  • 58 AP 1856, 100-102.

44Dins l'armanac de 1856, Mistral publiquèt doas pèças de portada sociologica e lingüistica : « Lou sabourun57 » e « Barbié, perruquié, coifur58 ». L'autor se fa etnològ de la societat provençala.

45Lo punt de partença del primièr article es l'evocacion d'una costuma provençala : la circulacion del sabourun. Un sabourun — savouret en francés — es un òs bèl de pòrc o de buòu que los cosinièrs botan dins l'ola, per assaborar la sopa. Quora un ostal s'èra servit d'un sabourun, lo prestava al vesin, que lo botava dins sa topina abans de lo far passar a un autre vesin, e aital, l'òs fasiá lo torn del masatge. S'agís d'una mena d'escambi, de circulacion d'un aver, que farga e manten lo ligam social. L'aver es plan modèst, aquò se passa « dins de pàuris endré ». Mistral evòca una societat de carestiá alimentària. Un quite òs es requist, emai aja ja servit mai d'un còp : se gèta pas, se balha pas al can. Quora es vengut « se coume un escandihoun » (sec coma de cambe), lo grolièr se'n servís « pèr freta e alisca la simello di sabato ».

46Penuria de mangisca, mas abondància de mots : notem las repeticions : « d'oulo en oulo, de bouiaco en bouiaco, de toupin en toupin... » I a aicí un plaser vertadièr de manejar la lenga provençala e de jogar amb sos mots gostoses. L'estil es viu, escarrabilhat. Lo tèxt es fait de paragrafs cortets, que li balhan un ritme alègre, qu'imita la lenga parlada, e coma ela, va de fial en cordura. Avèm una cascada d'interrogacions, coma se l'autor voliá sonar los legeires e los menar dins sa soscadissa gaujosa. Banham dins l'umorisme. « Ai pamen toujour ausi dire qu'uno fes, à Sazo, lou sabourun faguè sèt cóp lou tour dou vilage. » Aicí, sèm dins lo domeni de la legenda, presa dins la tradicion orala intemporala, domeni de l'exageracion e de l'inversemblança, domeni de la mitologia amb la chifra « sèt ».

47L'autor parla de mangisca, mas, al fial del tèxt, balha al saboral un sens metaforic :

Acò-d'aqui, bràvi gènt, vous perèis redicule e pas gaire poussible, pas verai ? E pamens, quant se n'en vèi pas di pus aut e di pus bas, di pus riche e di pus paure, di pus savènt e dis pus ase, que, trento fes dóu jour e à bèus iu vesènt, se fan passa lou sabourun ?
Bardouio, patufello, paquetiero, respondès ; quand, se vosto vesino a fa'n pet, l'anas troumpeta de bouco en bouco à sèt lègo à l'entour, vous lou fasès pas passa, lou sabourun ?

  • 59 Frédéric Mistral neveu, Et nous verrons Berre, Aix, Le Feu, 1928.

48Lo sabourun ven lo simbòl universal de tot çò que las gents se fan passar. Las pachacairas, los poètas que se còpian, los jornalistas qu'escrivon totes « li mémi messorgo, li mémi talounado, li mémi capounarié », tot aquel mond « se fa passa lou sabourun », aital coma los notaris, los avocats, « barjaire e lipo-sòu », los mètges, que tenon totes de remandar sos clients e sos malauts als collègas, un còp qu'an « proun moust (sa) pòchi ». Frédéric Mistral nebot vesiá dins auquel tèxt: « un morceau de haute satire, qui soutient avantageusement la comparaison avec le meilleur Rabelais59. » Mas s'agis pas solament de satira. Dins los dos darrièrs paragrafs, lo sabourun ven lo simbòl del quite Armana prouvençau:

E vous-autri, bràvi gènt, que, quand avès agu lou bonur d'acheta l'Armana Prouvençau, lou trouvas tan poulit, e tan bèn di, e tan bèn fa, que, de man en man, de famiho en famiho, de vihado en vihado, lou fasès passa, lou fasès courre, enjusqu'à tan que li fuiet crassous tèngon pus au libre, vous lou fasès pas passa, lou sabourun ?

49La revista felibrenca es un libre que se prèsta, un libre que noirís la convivialitat. Aicí, la metafòra de l'òs evòca la substantifique moelle de Rabelais : coma un can rosega son òs per ne chucar la mesolha, cal que lo legeire chuque la substantifica mesolha de sos libres, fins de ne comprene lo sens rescondut. Aital, los tèxtes d'armanacs revèrtan los libres de Rabelais : a primièra vista, semblan de bon legir, an per tòca d'esgaiar las acampadas d'ivèrn o d'estiu. Mai ne podèm tirar benlèu de causas mai importantas, que i son escondudas : serián un dire de dos entendre.

  • 60 Gelu 1886, 149, avertissement. Notem que los dos tèxtes, de Mistral e de Gelu, foguèron publicats l (...)
  • 61 «Si (J'ai) sauté à pieds joints sur toutes les règles de la grammaire, de la prosodie et de l'ortho (...)

50La metafòra de l'òs fa tanben referéncia a Gelu : sos tèxtes « doivent contenir tout ce qu'il y a de substantiel, tout ce qu'il y a de suc, de chair, d'os et de mœlle dans le véritable idiome provençal60 ». Mas per Mistral, aquò pren una autra significacion : lo sabourun es pas simplament un òs que se rosega, es un òs que servís per cosinejar. En çò de Rabelais e de Gelu, èrem del costat de la natura salvatja emai, per Gelu, de l'ortografia sens règlas. Rementem que lo Marselhés regetèt energicament totas las règlas gramaticalas, prosodicas e ortograficas. Aquò èra la marca d'una estetica opausada a l'estetica mistralenca61. Gelu èra del costat de la natura bruta. A cò de Mistral, passam del costat de la cultura, que lo cosinejar n'es una manifestacion fondamentala. Dins « Lou sabourun » i cap una concepcion de la lenga, que cal disciplinar, sometre a de règlas, al revèrs de çò que pensava Gelu. I cap tanben una estetica literària, que cal que règle l'inspiracion. Sus aqueste sicut tanben, Mistral se destria de sos ainats, Gelu emai Rabelais.

51Dins las darrièras linhas, lo sabourun ven quitament la metafòra universala de la sociabilitat. Mistral fa un trabalh sus la lenga, farga una expression novèla e polisemica, coma n'i a fòrça dins la lenga de la vida vidanta : « se fa passa lou sabourun », coma se l'autor voliá suggerir aital que la lenga provençala fa pas partida del passat, mas del present e de l'avenidor. Sembla pas qu'aquela expression siá passada dins lo lengatge comun, benlèu perque la costuma del saborun es venguda obsoleta, o benlèu perque la lenga nòstra es de mens en mens parlada. Cossí que siá, Mistral escriu un article qu'es a l'encòp una pròsa militanta de l'Armana prouvençau e un grand tèxt literari. Las doas darrièras linhas parodian las paraulas de l'Eclesiast : « vanitas vanitatum, et omnia vanitas ». Tot es bufèc. « Sabourun ! Sabourun ! Tout n'èi que sabourun ». L'umor demòra lo reireplan de la revista felibrenca. Mistral ditz de causas seriosas en tot galejar.

  • 62 Robert Lafont, «Les idéologies du conflit culturel, analyse d'un texte occitan de 1853 » in Daniel (...)

52« Barbié, perruquié, couifur » es lo títol de l'autre article etnologic de Mistral. Lo tèxt comença coma un conte : « Mèste Antòni Coucourdoun èro barbié de soun mestié ». Lo quite nom de familha de l'eròi es granat. Un « coucourdoun » en provençal es a l'encòp una coja pichona e una cogordeta. Sèm tornamai dins lo domeni de la satira sociala. L'Antòni èra barbièr. Son dròlle Jan « se faguè perruquié », e son felen, Camiho, que s'installèt coma couifur, pensa de far son filh parfumur. Tres generacions son pintadas, la quatrena es solament evocada. Mistral descriu l'astrada d'una familha qu'es presa dins la tormenta de la modernitat e del progrès. Al primièr plan, trapam l'evolucion d'un mestièr tradicional amb los cambiaments socials que l'acompanhan. Lo paire, Antòni Coucourdoun, « pèr sièis liard, vous fasié la barbo coume lou proumié vengu ». Portava una « grosso camiso de telo rousseto » e una « longo camisolo de cadis gris ». Son filh Jan « pourtavo de camiso de percalo emé de courset de merinos ». Lo felen pòrta de « mousselino ». Lo paire Antòni finiguèt que se crompèt un ostalon que nomenava « ma cacalauso ». Lo filh Jan faguèt adobar son obrador e l'apelèt « moun saloun ». Lo subjècte del tèxt es l'evolucion de la lenga, al mens aitant coma l'evolucion de la societat. Lo mot « barbié » es lo tèrme occitan tradicional. « Perruquié est sans doute un francisme », disiá Robert Lafont dins l'estudi d'un tèxt de Bigot datat de 1853, « mais il appartient à l'occitanophonie normalement circulante, y produisant en 1853 (et encore de nos jours) le sens que produit le français coiffeur62 ».

  • 63 Mistral 1906, XI, 416.

53« Barbièr » es un mot qu'èra ja atestat a l'Edat Mejana. Abans la revolucion francesa, los barbièrs èran tanben cirurgians. Al sègle xix, un barbièr es qualqu'un que barbeja e que copa lo pel. La semantica a mudat, exactament coma lo mestièr. Dins Memòri e raconte, Mistral emplega aquel mot per parlar de Jansemin ; li ditz : « lou barbié d'Agen »63. Perruquié es vengut remplaçar barbié, e ara, couifur ven remplaçar perruquié, sens qu'aquel cambiament siá justificat per un cambiament de natura del trabalh. Aital, lo Camiho Coucourdoun, lo felen, es « couifur » :

  • Lou couneissès bèn tóuti, Moussu Camiho Coucourdoun !

  • Quau ? lou barbié dóu cantoun, eila ?

  • Nàni ! aquéu que fai la barbo eilalin à la cantounado !

  • Eh bèn ! es bèn Camiho lou perruquié que voulès dire ?

  • Aça-vai ! lou perruquié !... lou couifur !

  • Bèn ? mai, es pas tout un, acò ? Barbié, perruquié, couifur, tout acò's pas de barbejaires ?

  • Foucho ! vous troumpas ! tout un ! nani ! !

  • E quet diferènci n'en fasès ?

  • Quet diferènci ? Li barbié fan paga dous sòu, li perruquié tres sòu, e li couifur sièis sòu !

  • Ah !

54La convèrsa es granada. Pas de diferéncia de mestièr entre los barbejaires, solament una diferéncia de prètz. Pr'aquò, lo Jan ipotequèt l'ostalon qu'eiretèt de son paire, e calguèt que lo Camiho se'n desfaguèsse. Aqueste loguèt un magasin. Totas las mudasons son marcadas per un cambiament de vocabulari, e cada còp, lo provençal manlèva de mots al francés : saloun, magasin, e çò pièger, los mots couifur e parfumur. Dins los manuscrits destinats a l'Armana prouvençau, Mistral corregissiá sistematicament los neologismes en –ur (talhur, per exemple), pr'amor qu'aquels mots son lags e que son pas en acordança amb l'engèni de la lenga provençala. Son, ni mai ni mens, un calc du francés. Suspausan una oblidança de las ressorgas lingüisticas de la lenga nòstra, son emblematics d'un reget de la lenga. Aital, çò ditz Mistral, a prepaus del Camiho,

Autramen, lou camarado a proun leituro : parlo prouvençau qu'emé sa femo ; à sis enfan e au publi, parlo de longo francés. D'aquéu biais, vesès, sis enfant prenon, de jouinesso, un acènt destinga !
« En effet, dis M. Camiho, à Paris, on ne parle plus que le français ! ... moi que z’ai été à Paris, etc ».

55L'emplec d'aquels neologismes es la darrièra etapa abans l'abandon de la lenga nòstra e lo mesprètz per aquels que tenon de la parlar, çò son los païsans e los servicials. Es contra tot aquò que Mistral escriguèt sa satira. Se pòt dire qu'es un escrivan engatjat, un militant de la lenga provençala.

La lenga provençala

  • 64 AP 1856, 25-28.

56La lenga provençala es lo tèma indirècte de mai d'una pròsa militanta de Mistral. Aicí, es lo subjècte declarat d'un tèxt, que son títol es precisament : « La lengo prouvençalo64. » Dins un article de tres paginas e mièja, l'autor fa una presentacion generala e clara de la lenga nòstra. S'agís vertadièrament d'un cors general de lingüistica occitana. L'autor comença per evocar lo passat gloriós de la lenga d'òc :

La lenga provençala, o, s'amas miéu, la lengo d'O, èro, a passa tèms, la lengo de tóuto l'Uropo : tout-bèu-just lis àutri nacioun començavon à jargouneja, que la Prouvènço avié deja'no lengo richo, souplo, courouso, musiquejado. Li chivalié, li damo, li pople, li rèi, lis emperaire, la parlavon pèr delice, e n'èron jamai tan countènt que quand poudien ausi la cansoun armonïouso d'un troubadour.

57Cal soslinhar doas causas : en primièr, la lenga provençala es sinonim de lenga d'òc. Es çò que nomenam d'uèi l'occitan. Mistral repren una vièlha denominacion que data de l'Edat Mejana. Cal pas confondre lo provençal qu'es un dialècte (o una familha de dialèctes) entre los autres, e lo provençal al sens larg qu'autrescòps, designava la lenga d'òc dins son ensem. Mistral critica implicitament aquels que veirián dins la lenga nòstra una mirgalhadura indefinida de pateses, un escampilhament dialectal sens unitat. A l'epòca dels trobadors, aquela consciéncia de l'unitat e de l'identitat de la lenga d'òc existissiá vertadièrament. La realitat lingüistica de l'Euròpa èra exactament lo contrari de çò qu'es al sègle xix. Lo provençal èra ja una lenga de cultura, mentre que las autras parladuras, dont lo francés, èran encara res mai que de girgons. D'aquel temps, la lenga nòstra èra presada per la flor de la societat, e aquò's lo segond tèma que Mistral desvolopa. Los quites reis estrangièrs trobavan en provençal. Mistral evòca Ricard Còr-de-Leon. Aquel òme visquèt entre 1157 e 1199, e renhèt sus l'Anglatèrra pendent las dètz darrièras annadas de sa vida. Èra un filh d'Alienòr d'Aquitània, e compausèt de poèmas en lenga nòstra. Lo rèi Frederic II de Sicília (1272-1337) estimèt mai de trobar en provençal que non pas dins la lenga de son país. Aquò's la pròva qu'« aquéu parla de nòsti rèire » èra subrebèl. Los quites poètas italians Dante (1265-1321) e Petrarca (1304-1374) venguèron « à l'escolo di cantaire prouvençau ». Foguèron bravament influenciats pels trobadors e aprèp, exerciguèron un aflat grand sus la literatura de la Renaissença.

58Mistral vòl mostrar als legeires de l'Armana prouvençau l'existéncia d'una continuitat entre las parladuras que mespresan e qu'apèlan de pateses, e la lenga nòbla de l'Edat Mejana.

E pamens, aquelo lengo divino qu'a inventat la pouesio mouderno, aquelo lengo amistadouso qu'a servi mai que ges d'autro à póutira l'Uropo de la barbarìo, chauchado pèr lou tèms, couissaiado pèr li guerro, a vist toujou que mai apichouni soun empèri, e desempièi lontèms, a feni pèr se ramba dins lou galoi païs mounte avié pres neissenço.

59Mistral evòca a la lèsta los tempèris de l'istòria, qu'an menat a la situacion presenta, e soslinha lo druditge del provençal, qu'es pas possible que siá jamai desrasigat, quin que sián los esfòrces del centralisme francés :

  • 65 «Faire tripet-pelòri: faire le diable, faire rage; trépigner de dépit, employer le vert et le sec, (...)

Prèchon-ie (al pòble) lo Francès en cadièro, fagon dire is enfant la gramairo franchimando, fagon tripet pelori65, digon ce que vourran, lou Francès, coume uno erbo estrangero, se i'abastardira, e lou Prouvençau, enracina coume lou grame, e coume lou grame chaupina, vendra pamens toujou s'espandi au soulèu, toujou pu verd, toujou pu fres, toujou pu gai.

60Dins la seguida del tèxt, Mistral evòca l'unitat de la lenga nòstra. Malgrat que lo parlar de cada vilatge semble diferent del parlar dels vilatges vesins, amb « tan si pau d'atencioun », se pòt veire que

tóutis aquéli divers lengage se partejon tan soulamen en quatre parla prencipau : lou parla dóu Rose, lou parla marsihés ; lo parla lengadoucian e lou parla gascoun.
Aquéli quatre parla, tóuti nascu de la memo maire, tóuti daura dóu meme soulèu, se donon d'èr de l'un à l'autre, se tènon pèr la man, e n'es pas de peno de li counèisse tóuti, quand uno fes n'en couneisses bèn un.

61Podèm soslinhar que Mistral evòca pas brica lo lemosin, nimai l'auvernhàs. Parla dels « mai de vint despartamen » que la lenga provençala s'i parla. Daissa completament de costat tota la partida septentrionala de l'Occitania. Pr'aquò, dins Lou Tresor dóu Felibrige, prendrà en compte las formas dialectales d'aquelas encontradas. Per contra, quicha un pauc las diferéncias que desseparan lo rodanenc del marselhés e parla pas brica de las diferéncias dialectalas dels parlars gascons, per exemple. Aquò's probablament la resulta de de çò que poiriam nomenar lo lengacentrisme mistralenc, qu'es res mai que lo rebat de la situacion literària que coneis. Lo nucli de la còla dels armanacaires es rodanenc. Pauc a pauc i dintrèron los Sestians, los Marselheses e los Lengadocians. En 1856, l'imatge poderós del gascon Jansemin es present, mas sembla pas qu'i aja un sol poèta lemosin, nimai auvernhàs, a l'entorn de Mistral. L'asuèlh literari s'espandirà dapasset. Podèm notar que l'autor, aprèp qu'aja explicadas las especificitats de cada dialècte, cita una tièra d'autors passats e presents, que l'illustrèron. La literatura es doncas lo fondament de l'analisi mistralenca, e per el, lo parlar rodanenc es mai doç e mai agradiu que los autres :

Quand uno jouino Arlatenco, o'no jouino Avignounenco vous dis quaucarèn dins aquel armonïous paroulit, poudès pas vous alassa de l'entèndre, e sèmblo de perlo d'or que toumbon en cascaiant dins un bassin de vèire.

  • 66 AP 1858, 40-42. Aquel tèxt es signat: «F. Mistral », e pas «Lou Felibre de Bello-Visto », çò que vò (...)

62Dins « Li grand diéu de l'Oulimpe66 », l'autor s'amusèt, çò ditz, « à-n-acampa li relicle que li diéu de l'Oulimpe an leissa dins nosto lengo ». Volguèt mostrar als legeires de l'Armana prouvençau l'enrasigament del provençal dins las lengas ancianas e nòblas que son lo latin e lo grèc. Aquò's simplament un jòc, ditz Mistral. Per exemple, mòstra que lo quite nom del diéu Jupitèr es a l'origina de mai d'una expression de la lenga nòstra :

Jupiter, Jovis, l'avèn counserva, tal e quau qu'èro, dins l'expressioun prouverbiala e trufarello : Oh ! que long Jupiter ! dins lou Dijòu (DIES JOVIS), dins li planto qu'apelan Barbajòu (BARBA JOVIS) e Glaujòu (GLADIUS JOVIS), e dins li noum d'endré : Montjòu, Fanjòu, Castèu-jòu, etc.

  • 67 «Tantalòri: lunatique, visionnaire, fantasque, barguigneur, qui n'a pas d'idée fixe; humeur caprici (...)

63Aquelas rasigas se trapan pas solament dins los toponims o dins los noms dels jorns de la setmana, mas dins las expressions mai familiaras e mai idiomaticas de la lenga de cada jorn. Aital, segon Mistral, lo mot provençal Tantalòri vendriá del latin Tantale. Tantal es un personatge mitic que los dieus avián condemnat a un suplici terrible : banhava dins l'aiga fins al còl, e cada còp qu'assajava de se clinar per beure, lo nivèl de l'aiga mermava. O encara, aviá una branca cargada de fruta a posita, e cada còp que ne voliá culhir, la branca s'espaçava. « Un tantalòri, çò ditz Mistral, es un seco-pastèco, un òme que de longo demando çò que noun pòu avé67 ». Benlèu, las etimologias mistralencas son pas totjorn exactas. Çaquelà, nos cal reconéisser que l'autor escriguèt un tèxt a l'encòp simple, ensenharèl e divertissent, que respond a las espèras dels legeires d'armanac en tot trabalhar al relevament de la lenga nòstra.

  • 68 AP 1858, 51-52.

64Lo darrièr tèxt de militantisme lingüistic qu'anam estudiar se titola : « Pater Noster (en lengo roumano68) ». Mistral evòca un document de la Bibliotèca Nacionala, qu'es la revirada en lenga nòstra del Novèl Testament pels « eretiques vaudés ». Aquel tèxt, ditz Mistral, data de mai de sièis cents ans. L'autor ne tira lo Pater Noster. Aquí lo tèxt :

Nostre Paire, que es els cels, sanctificat sia lo téus noms ; avènganos lo téus règnes ; e sia facha la tua volontats, si com el cel e en la terra ; e dona nos oi lo nostre pan que es sobrecausa ; e perdona nos los nostres dèutes, aissi com nos perdonam als nostres déutèires ; e non nos amenes en tentacion, mas deliéura nos del mal. Amen !

65La tòca de Mistral es de mostrar concretament als legeires qu'aquela lenga es de bon comprene, qu'« i a pas [...] grand diferènci emé lou parla d'aro ». Vòl, en primièr, far prene consciéncia als provençalofòns ordinaris que sa parladura es anciana. Mas aicí, lo problèma es pas simplament istoric. S'agís directament del prestigi — o de la pèrdia de prestigi — del provençal, respècte al francés.

66Qualques explicas istoricas son indispensablas. Los Valdeses son una comunitat dissidenta de la Glèisa catolica, qu'espeliguèt al cap del sègle xii. Son fondator èra un mercand lionés, Pierre Valdès o Vaudès o encara Valdo. Es d'aquí que ven lo nom dels Valdeses, que lausavan la pauretat e lo retorn als Evangèlis. Regetavan los sagraments e la ierarquia eclesiastica, e cadun podiá presicar e evangelisar. Foguèron escomenjats, secutats mas pas exterminats. D'aprèp Jean Eygun, una comunitat occitanofòna que demorava suls dos penjals de l'acrin alpenc « utilisait la langue vulgaire comme langue religieuse, tant pour les textes sacrés extraits de la Bible que pour les prédications et commentaires de l'Écriture ». Aquí probablament l'origina del tèxt evocat per Mistral. Los Valdeses daissaràn l'occitan al profièit del francés cap a 1535 :

  • 69 Jean Eygun, «Les langues du sacré en pays occitan (XVIe-XIXe siècles) » in Henri Boyer/Philippe Gar (...)

En fait, cet abandon, plus qu'une volonté consciente et raisonnée de rejet de la langue ancestrale, est un symptôme de la perte de prestige et de légitimité de l'occitan à la Renaissance69.

  • 70 AP 1858, 23: «Lou pechié » de Mistral; AP 1858, 52: «Lou salut » de Denis Cassan.

67A l'epòca de Mistral, las presicacions e las pregàrias se fasián ordinàriament en francés, e las gents comprenián pas totjorn coma cal las paraulas dels capelans. Aquels malentenduts son lo tèma de mai d'una istorieta umoristica70. De segur, una pregària en lenga nòstra seriá melhor compresa per totes aquels que mestrejan pas lo francés, e n'i a fòrça :

Forço gènt coumprendrien pulèu acò que lou Notre Père qui êtes aux cieux. Counèisse un païsan que dis son Notre Père qui êtes aux cieux desempièi quaranto an, e que saup pancaro que vòu dire lou mot êtes.

  • 71 Philippe Gardy, «La proso d'Armana: contes et récits d'une langue et d'une société à jamais perdues (...)
  • 72 Cf. Gardy 1992, 353; Agricol Perdiguier, Mémoires d'un compagnon, (1Genève, 1854-1855), Paris, Masp (...)
  • 73 Eygun 2001, 220.

68En realitat, s'agís pas solament de compreneson, mas puslèu d'una « répartition des usages linguistiques71 ». Lo provençal es la lenga de la familiaritat e de la connivéncia. Lo francés es la lenga de la superioritat e de la mestresa, lenga del poder e lenga de Dieu. L'emplec del francés es ligat a l'exercici de l'autoritat sociala e morala. Un capelan pòt plan emplegar lo francés per parlar a las gents dins las situacions ordinàrias de la vida vidanta. Mas quora ditz la messa, cal qu'emplegue lo latin, lenga sacerdotala, o lo francés pels presics. Dins aquela situacion, parlar occitan seriá desconvenent e grotesc72. Per Mistral, es aquel imatge negatiu e trivial de la lenga nòstra que cal cambiar. Comprenèm doncas los enjòcs lingüistics del tèxt. Poder far sa pregària de cada jorn en occitan puslèu qu'en francés seriá una victòria granda dins l'entrepresa felibrenca. Lo quite Mistral deviá revirar la Genèsi en provençal, e un fum de capelans escriguèron en lenga d'òc. Mas sembla que la motivacion d'aquelas entrepresas es estada l'amor del provençal puslèu que la volontat de far passar lo messatge evangelic73. Aquò nos mena dirèctament a la literatura provençala.

La vida literària provençala

69A la tardor de 1854, l'espelison de l'Armana prouvençau es una victòria. La revista faguèt miranda. Lo prefaci de l'armanac de 1856, escrit per Paul Giéra, evòca amb umor la capitada bèla de l'entrepresa felibrenca :

  • 74 AP 1856, 3.

... n'es-ti pas uno abouminacioun que li gènt agon vougu mai d'Armana que se n'en èro fa ? Nautre cresian de n'èstre deforo tre que nòsti douge cènt fuguèron espeli de dessouto la mecanico que lis avié'squicha : mai, n'es pa'sta'nsin, tout lou countràri, car tout-bèu-just avien vist lou soulèu countadin, que di douge cènt, n'en restavo pa'n péu ! Fauguè se desrusca la cadeno e se despoutenta pèr n'en mai estampa douge cènt ! Dins un vira-d'iu, èron tournamai chabi, emai mai qu'aurié faugu n'en estampa74.

  • 75 D'aprèp Mistral, lo primièr armanac es de cinc cents exemplars, e seriá escalat a dotze cents la se (...)
  • 76 «Gramaci » (AP 1856, 20-22).
  • 77 AP 1856, 29-30.

70Las chifras que balha lo Felibre ajougui son forçadas, de segur75. Çaquelà l'Armana prouvençau capitèt fòrça plan. Foguèt plan aculhit pels jornals de l'encontrada. Un an aprèp, Roumanille fa una revista de premsa e grandmerceja calorosament lo dotzenat de jornalistas e escrivans provençals qu'an « jita (als felibres) de flour requisto76 ». Dins son estrambòrd, Lo Felibre di Jardin grandmerceja quitament « aquéu cascarelet de Charivari de Paris », qu'es de longa l'adversari declarat dels troubaires e dels felibres. Dins dos autres articles de l'Armana prouvençau de 1856 trapam de ressons d'aquela polemica : dins lo portisson e mai que mai dins un tèxt titolat : « A-n-aqueli Messiés dóu Charivari77. » Cal que nos i arrestem un brieu.

La polemica amb Taxile Delord, jornalista al Charivari

71Lo Chavalarin o encara lo Charivarin es una publicacion satirica parisenca. Dins lo « Pourtissoun » de l'armanac de 1856, Paul Giéra evòca l'activitat del jornal quotidian :

  • 78 AP 1856, 4.

Aves-ti jamai ausi parla dóu Chavalarin, un journalet de Paris que barja coume li toupin ascla, li crubecello embrecado, li viro-troucho envalido e li toupino desaviado78 ?

  • 79 Citat per Roumanille: Letra a Gaut del 31 d'agost de 1853. Las letras que Roumanille escriguèt a Ga (...)

72Amb aquela tièra d'aisinas de cosina brecadas, Giéra fa referéncia a l'origina del nom del jornal satiric parisenc. Al sens primièr, un carivari èra una mena de castig public, administrat pels jovents del vilatge, cada còp que se passava quicòm que trucava las règlas implicitas de la comunitat. Las segondas nòças, o encara lo maridatge d'una joventa amb qualqu'un d'estrangièr al vilatge èran desaprovats, e alara, lo grop dels jovents venián destorbar lo nòça en far de rambalh amb tot çò que podián trapar, de vièlhas caçairòlas per exemple. Lo Charivari, çò ditz Paul Giéra, es « coume la tiblo entre man d'un manobro ». Sap pas que « desmouli e faire de pòusso ». Dempuèi qualques annadas, lo « journau risarèu » a pres per let los poètas provençaus, los troubaires e darrièrament los felibres. Lo mèstre d'òbras d'aquelas assalidas es Taxile Delord (1815-1877), un escrivan e jornalista provençal qu'es partit viure e trabalhar a París, e que renèga completament la lenga nòstra e l'encontrada d'ont es sortit. En 1853, parlèt del Roumavàgi deis Troubaires coma d'« une sorte d'exposition des produits de l'industrie poétique de la langue d'ail79 ». En 1855, aquel jornalista menèt una assalida a l'encòp comica e verinosa contre los felibres, que bategèt los « Know-nothings », en anglés aquels que sabon pas res. En anglés, « nothing » es un pronom invariable, que vòl dire : pas res. Taxile Delord lo met al plural, çò qu'es gramaticalement incorrècte. Es una galejada de l'autor, que vòl aital soslinhar çò que l'activitat felibrenca a de bufèc, a son vejaire :

  • 80 Taxile Delord, «Les acteurs marseillais », Le Charivari, 9 juin 1855.

Les populations qui commençaient à faire des progrès notables dans l'étude et dans la prononciation du français, se sont tout à coup arrêtés. Une réaction violente a eu lieu en faveur de la langue locale.
On attribue ce changement à la formation en Provence d'un parti de Know-nothings. Ce parti procède un peu à la façon des sociétés secrètes et se fait reconnaître surtout à la haine qu'il professe pour les mœurs, les coutumes et le langage des étrangers. Les Know-nothings prétendent ramener le type provençal à sa pureté native, le retremper pour ainsi dire à sa source, et rendre le contact avec les gens du Nord moins fréquent et moins direct.
Les membres de cette association, qui prend chaque jour des proportions plus considérables, s'engagent sous la foi du serment :
À n'employer dans leurs rapports entre eux et avec les étrangers que le pur idiome provençal du temps du roi René.
À manger de la bouillabaisse trois fois par semaine.
À ne jurer, pour quelque motif que ce soit, que par le tron de l'air ou par le tron de Diou80...

73S'agís d'una caricatura trufarèla dels felibres, una caricatura que fa mòstra d'una cèrta marrida fe. Per Taxile Delord, obrar pel relevament del provençal es anar en contra del progrès, es far pròva de passadisme. Lo jornalista se pensa que la lenga nòstra es res mai qu'un patés qu'es a morir e que cal pas assajar de la salvar.

  • 81 Taxile Delord, Les matinées littéraires, Paris, Charpentier, 1860, 372-373.

Qu'est-ce qu'un patois ? C'est une langue qui ne se renouvelle pas, et qui est destinée à périr ; il en est du provençal comme du bas-breton, comme du picard, comme une foule d'autres idiomes que rien ne peut défendre de l'invasion de français, non rien, pas même un beau poème comme celui de Mirèio. [...] C'est que vous avez beau dire, poète Mistral, ce sera un beau jour que celui où les vingt millions d'individus qui parlent les divers patois de notre commune patrie s'exprimeront en français ; ce jour-là, il y aura vingt millions d'hommes qui sauront lire en France, et la cause de la liberté sera définitivement gagnée81...

  • 82 Perdiguier 1854-1855, 44.

74Cal que lo francés venga la sola lenga de la França, qu'aquela lenga siá parlada per totes e que los pateses s'avaliscan. « Nous sommes trop partisans de l'unité française pour approuver les tendances des Know-nothings ». La posicion de Delord a pas grand causa de novèl, nimai d'original. Es, a quicòm prèp, çò que pensava lo Camiho Coucourdoun de l'istorieta satirica que venèm d'evocar. Lo quite companhon Agricol Perdiguier desira quicòm aital : « Il faut que le français se propage, s'étende, pénètre partout et devienne la seule langue de la France82. » Lo francés es la lenga que permet l'ascension sociala, çò qu'es la conséquencia del centralisme jacobin. Es aquí que cal cercar l'origina del reget de la lenga nòstra.

  • 83 Taxile Delord, «Les acteurs marseillais », Le Charivari, 9 juin 1855; «Les troupes patoises », Le C (...)
  • 84 Estève Pelabon, Maniclo, vo Lou Groulié bèl-Esprit, (1Avignon, Bonnet, 1790). 2Marsiho, P. Ruat, 19 (...)

75Las assalidas de Taxile Delord contra la lenga nòstra se multipliquèron cap al mes de julh de 1855. 1855 es l'annada qu'una mòstra universala foguèt organizada a París. Una còla teatrala marselhesa montèt a la capitala e donèt Maniclo, una pèça de teatre provençala, al Théatre du Palais Royal83. Maniclo, vo lou Groulié bèl-Esprit de Pelabon es una comèdia que foguèt donada pel primièr còp a Tolon, en decembre de 1789. Son libret espeliguèt a Avinhon en 1790, tirèt a dotze mila exemplars e tenguèt d'èsser reeditat quasiment cada an, fins a la mitat del sègle xix84. Maniclo es probablament la pèça de teatre en provençal mai populara del sègle xix. Son tema es un pauc convencional. Lo grolièr Maniclo vòl maridar sa filha Suseto amb un vielhòt, Trotouar, mercand de pèls de lapins, çò que va contra la promessa passada de balhar Suseto al marinièr Tribord, son calinhaire. Lo debanament de l'intriga es entrecopat per de cançons, e fin finala, l'amor triomfla sus l'interès. La pèça, escrita en alexandrins, es fòrça populara, e aital, poguèt passar a l'epòca de Mistral coma lo testimoniatge « d'un bon vieux temps où la bonhommie et l'énergie populaires s'exprimaient dans la savoureuse langue provençale ». René Merle mostrèt qu'aquela pèça es pas tant espontanéa coma o pareis :

  • 85 René Merle, «Pelabon, citoyen de Toulon », Bulletin de la société des amis du vieux Toulon, 112, 19 (...)

C'est du théâtre français en provençal que veut faire Pélabon : il inscrit le provençal, et les Provençaux dans la modernité, en reprenant en provençal ce qu'il a vu tant de fois jouer en français85.

  • 86 Sul revèrs de la tampa de l'Armana prouvençau de 1856, podèm legir que lo libròt se tròba a cò de t (...)

76Cossí que siá, que Maniclo siá representat a París es, per Roumanille, la pròva viva del druditge del provençal. Fòrça Provençals vivon a París, qu'an la nostalgia de sa lenga mairala. A aquelas gents lor es agradiu d'assistir a un espectacle en provençal. Rementem que lo quite Armana prouvençau se crompa tanben a París86. Mas per Taxile Delord, l'espectacle foguèt marrit e freg ; çaquelà, demanda ironicament l'indulgéncia al public :

  • 87 «Nèrvi: garnement de la lie du peuple, voyou insolent et tracassier, sorte de lazzarone à Marseille (...)

Ah, messieurs, un peu d'indulgence pour ces pauvres acteurs intimidés par la lourde respensabilité qui pèse sur eux ; ils tiennent dans leurs mains les destinées de la comédie patoise, cette soirée va décider de l'avenir d'une littérature, et vous ne voulez pas qu'ils tremblent ! C'est sur un des nombreux théatres de l'Athènes patoise, à la salle Chave ou au Gymnase marseillais qu'il faudrait voir ces mêmes acteurs jouant Maniclo devant un parterre de nervis87.

Roumanille revira en provençal la fin de l'article de Taxile Delord :

Pèr quant à vous, Messiés lis espeluguejaire e li creticaire, engardas-vous bèn de frounci lou nas e d'avé pieta de la pèço qu'avès pas comprés (Maniclo). Saludas au countràri, saludas dins Maniclo un sucès quasimen seculàri. Franchimando o patoueso, Nourmando o Prouvençalo, Picardo o Lengadouciano, la pouesia que fai gau e delice à-n-un pople o à-n-uno raço, es uno pouesio qu'a dre au respèt de tóuti... Vèngue lou carnava..., e Maniclo fara rire e trefouli tres o quatre despartamen... Iéu ame aquelo coumèdio, doumaci sonje que li matelot prouvençau s'engardavon de langui e assoulavon si patimen, en jougant Maniclo sus li dur pountoun de la neblouso Angloterro.

  • 88 «Il n'est personne à qui le parler du pays natal ne soit doux », escriviá lo quite Taxile Delord (D (...)

77Pel jornalista del Charivari, Maniclo es res mai qu'una comèdia patesa. A pas d'estatut literari vertadièr. Çaquelà, li reconeis un interès etnologic e folcloric : pòt far solaç als Provençals despatriats88, pòt divertir las gents a l'epòca de carnaval. Carnaval es tradicionalament lo temps del revirament provisòri de las ierarquias. A aquel moment, çò qu'es ordinàriament regetat se pòt exprimir. E aquò's la plaça costumièra de çò que gausan tot escàs nomenar de literatura, e qu'es condemnat a l'insignificança istorica e literària. Taxile Delord acaba aital son article :

  • 89 Les Merevions, vo lé pizeons patus es un monològ comic que Crisostome Leguignon n'es l'autor. Sabèm (...)
  • 90 Delord, 5 juillet 1855.

Les compositions en patois moderne [...] manquent en général de physionomie et de caractère. C'est que le patois s'en va, fort heureusement. On aura beau faire des Merevions89, réunir des congrès de troubaires, les langues locales disparaissent avec le génie local. Les vieux idiomes ne sont plus qu'un amusement frivole, une distraction d'érudit sous la plume de quelques Santeuls provençaux ou languedociens. Gens du Nord ou gens du Midi, gens de l'Est et de l'Ouest, que chacun de nous tâche d'apprendre un peu le français et d'oublier son patois, quoiqu'à certains moments il puisse être encore doux de l'entendre90.

  • 91 AP 1858, 92-95.

78Lo jornalista del Charivari es un Provençal vergonhós de son identitat provençala. Encarna lo borgés ambiciós que renèga sa lenga mairala e que pòrta sus ela un agach negatiu. Es aquò que los felibres vòlon cambiar. L'entrepresa suspausa lo desvolopament d'una escritura en provençal, que cope los ligams amb una cèrta escritura tradicionala e patesejaira, e qu'aja l'estatut d'una escritura literària vertadièra. Per menar a tèrme aquel projècte, calguèt que lo Felibrige prenguèsse posicion respècte a la literatura de son temps. Aquò nos mena a l'estudi de la « Revisto literari91 » mistralenca.

Mistral critic literari

79L'article qu'anam estudiar pòrta coma signatura : « F. Mistral ». Al revèrs de çò que faguèt pels autres tèxtes militants, l'autor signèt pas sa critica literària amb un escais. La rason es de bon comprene. Mistral ditz que va faire « un marrit prefa », qu'es necessari çaquelà.

Counvèn que l'Armana rènde comte à si leitour tóuti lis an dis óubrage prouvençau espeli dins lou courrènt di douge mes. Coume que vire, coume que torne, siéu segur d'èstre représ.

80Mistral es per dire de causas agradivas o desplasentas suls libres que d'autors provençals venon de publicar. Las vòl dire obertament, sens s'amagar darrièr un escais.

81L'analisi de las criticas mistralencas nos permetrà de far lum sus doas causas : d'un costat sus l'activitat literària de l'annada 1857, e de l'autre costat sus los partits preses literaris de Mistral, çò que nos permetrà de melhor comprene son caminament literari personal. Per de rasons practicas, centrarem nòstre estudi sus quatre obretas emblematicas : Moun paure patois de Bounet, la Pastorale chantante et récitante de Guyon, Lis auvàri de Roustan d'Autheman e La Campano mountado de Roumanille. Las doas primièras fan partida de la literatura patesejaira. Las doas darrièras son las òbras de dos felibres. Anam estudiar successivament cada categoria.

Los escrits patesejaires

  • 92 Pierre Bounet, Moun paure patois, Nîmes, (11856), 2C. Lacour, 1999.
  • 93 Louis Roumieux publiquèt un poèma dins l'armanac de 1858 (AP 1858, 53-54: «Pas que iéu »).

82Pierre Bounet es un « vièlh troubaire béucairen » : ven de passar los setanta ans. Publiquèt Moun paure patois a Nimes en 185692. Aquel poèma d'un quinzenat de paginas es dedicat a Louis Roumieux, qu'èra pas encara dintrat dins la còla dels armanacaires93, e que Bounet ten per un poèta màger de son temps. Moun paure patois es escrit en primièra persona. L'autor, qu'èra obrièr tornaire, evòca son caminament literari e explica sas causidas esteticas. Aital, se poiriá dire que lo tèxt es una mena de manifèst poëtic.

83Lo quite títol marca clarament que Bounet es un poèta patesejaire. O reivindica clarament, e aquò's la primièra causa que Mistral critica :

  • 94 Avèm ja evocat aquel poèta provençal del sègle xviii. Bounet lo pren coma modèl per çò qu'es de l'o (...)
  • 95 AP 1858, 93.

E d'abord, brave Mèste Bounet, me leissarés vous faire uno pichoto óusservacioun, paure marrit disciple que iéu siéu. En disènt « paure patois », devès vougué parla seguradament de touto autro causo que de la lengo prouvençalo. Devès vougué parla d'aquéu jargoun bastard, entrelarda de barbarige emé de francilhot, emplega pèr Coyo94 dins soun Nòvi para, e desempièi pèr tan d'aute malurousamen95.

Bounet se presenta coma lo poèta de la natura e de l'espontaneïtat :

Fòu que lou naturèu mene voste creyoun ;
Se lou voulè fourça fasè de courbouyoun.

  • 96 Bounet 1856, 22. Notem çaquelà que Bounet coneis los poètas occitans dels sègles xviixix. Evòca (...)

84Son « pouli patois », çò ditz Bounet, es pas « moussirò96 ». Dins l'afar de qualques vèrses, avèm tres exemples de francismes : « patois », « courbouyoun », « moussirò ». Per Mistral, aquò's la marca d'una negligéncia semantica que cal defugir. Per considerar la lenga nòstra coma un patés, cal portar sus ela un agach negatiu. Bounet a plan interiorizat lo prejutjat de l'inferioritat del provençal respècte al francés. Per Mistral, cal combatre aquel punt de vista.

85Mas aquò's pas la sola critica que Mistral adreiça a Bounet. A la fin de son poèma, lo Beucairenc se met a « trempa (sa) plumo dins lou fèu e l'injustiço ». En plaça de « pica di man i jovènt voulountous que soun vengu sousta e releva lou drapèu dóu Gai-Sabé », ven « sus si front [...] veja l'escorno », çò qu'es indigne d'un « vièi sòudard ». Dins las darrièras estròfas de Moun paure patois, l'autor mena una assalida verinosa contre los felibres e contra l'Armana prouvençau. S'adreiça a Louis Roumieu :

  • 97 Dètz collaborators prenguèron part a l'Armana prouvençau de 1855.
  • 98 Bounet 1856, 42-44.

Mès ima pa lei fanfaroun
Que vènoun de chanja soun noun,
En repudian dou Parnasso
De troubaire la dedicaço.
Trove que talo erudicioun
Ié fai pa mounta seis actioun ;
Car, en se batejan felibre,
Que vòu dire fesur de libre,
Soun dès97 tou l'an a travaia
Per poudé faire un armagna98...

Dins la seguida del tèxt, Bounet assalís lo mèstre d'òbra de l'armanac :

  • 99 Bounet 1856, 44.

Mai lou Felibre dei Jardin,
Aquéu que crei couta Jasmin,
Aquéu ? es lo gran destilaire
De l'esperi de sei nòu counfraire ;
Ié passo din soun alambi
Per poude ié faire chabi99.

  • 100 Tre lo «Pourtissoun » del primièr Armana prouvençau, Paul Giéra disiá clarament que la revista èra (...)

86Per Bounet, lo Felibre di Jardin anequelís la libertat creairitz dels autres poètas. Doas tissas l'afiscan : « l'argen100 e l'encen ». Roumanille es atacat en persona. Mistral ven aparar a l'encòp l'amic, lo Felibritge e la lenga provençala. Comprenèm perqué calguèt que signèsse son article amb son nom vertadièr.

  • 101 Guyon prêtre, Pastorale chantante et récitante ou soirées instructives et récréatives pour les fami (...)
  • 102 Guyon 1855, 8.
  • 103 Dins lo recuèlh publicat en 1858 a Avinhon e titolat: Li Nouvè de Saboly, Peyrol, Roumanille..., tr (...)

87Digam a la lèsta qualques mots d'un autre libre que Mistral evòca, dins son article : La Pastorale chantante et récitante de Guyon, un curat101. S'agís d'una granda fresca biblica, que son tèma es la naissença de Jèsus, una pèça de teatre edificanta. Lo tèxt es quora parlat, quora cantat. Guyon bota en scèna Maria, Josèp, l'Àngel Gabrièl, emai Dieu lo Paire Etèrn. Totes aquels personatges franchimandejan. Per contra, los pastres patesejan. L'autor volguèt aital joslinhar lor simplitge : « Dieu aime à s'entretenir avec des hommes simples, bien que le monde en fasse l'objet de ses dédains et de ses risées102. » E per Guyon, la lenga qu'es l'objècte del desdenh e de la trufariá es naturalament lo provençal103. Trapam dins aquela pastorala lo meteis prejutjat que dins lo poèma de Bounet, l'idèa que lo francés es la lenga nòbla e lo provençal la lenga vulgara e la parladura dels païsans, qu'es incapabla d'enauçar l'arma e de tractar dignament los subjèctes religioses. Mistral fa mòstra de severitat respècte a l'obreta de Guyon ; ditz qu'es un « pàli dialogue », e qu'« acò's ni vin ni aigo ; es de trempo ».

Li pastres de Guyon an, pecaire ! proun peno pèr se faire entèndre en prouvençau ; an dóu mau d'aquéli couscri gargamèu qu'au retour de l'armado, fan semblan de pu poudé parla coume li gènt de son endré.

88Es una d'aquelas òbras ont « nosto lengo (es) emplegado pèr escafi ». Mistral luta precisament contra aquel prejutjat diglossic.

Las òbras felibrencas

89André Autheman es sortit de l'Illa-en-Venaissin, dins Vauclusa. Dintrèt dins la còla dels armanacaires en 1858, e a comptar d'aquela data, venguèt un collaborator regular de la revista. Publiquèt Lis auvàri de Roustan en 1857, a Avinhon, a cò de Roumanille.

  • 104 André Autheman, Lis auvàri de Roustan, poème en 6 chants, Avignon, Roumanille, 1857. L'obreta se pò (...)

90Lis auvàri de Roustan104 es un poèma compausat de sièis cants. Es una mena de relat picaresc en vèrses. Son las aventuras de Roustan, un Palermitan, que decidiguèt un jorn de partir de son país natal, per anar « dins l'Indoustan », çò es una encontrada d'Asia. Aprèp qu'« aguè seca son celie » e cerat « si soulie », Roustan s'embarquèt

  • 105 Autheman 1888, 211-212.

Sus un veissèu Napoulitan
Que just anavo leva l'ancro
E que pourtavo un viage d'ancro
Is escrivan de l'Indoustan105.

Autheman jòga amb los mots e nos porgís una obreta gaujosa e plena d'esperit. Mistral presenta Lis auvàri de Roustan coma una

  • 106 AP 1858, 94.

bono galejado, e puramen escricho, e saupicado a poun, e belugueto e couladisso ! Alfred de Musset, de cascareleto memòri, a leissa bessai pèr eiretatge à-n-Autheman sa plumo lóugiereto106.

  • 107 Autheman 1888, 213. Un «Fachié » es un «métayer, fermier à mi-fruit dans le Comtat Venaissin; paysa (...)
  • 108 Autheman 1888, 220. un aguincho-gau es «un tube de roseau fendu par un bout avec lequel les enfants (...)

91Podèm notar que Mistral compara Autheman a Musset, un escrivan francés dels grands. Lo gaubi d'Autheman enauça la literatura provençala al nivèl d'una literatura vertadièra. A pas mai l'estatut desvalorat d'una escritura patesejaira, çò es menora e marginala. Mistral conselha aquel libre « en quau amo lou vin fin, lou vin claret que se chourlo à got tout ras, tout d'un alen ». Lo poèma d'Autheman congrèa la jubilacion e lo contentament. L'autor conta las aventuras e las malparadas de son eròi. Roustan demòra un brieu dins l'Indoustan, puèi torna en Sicília abans de ne tornar partir, rebala en Espanha e en França. Fa de comèrci de tota mena, fabrica d'« erso pèr li fachie de l'Indoustan107 », puèi d'« aguincho-gau108 ». Es successivament musicaire, equilibrista, servidor de taurejaire, adobaire de terralha copada, interprèt al servici d'un nabab, contaire, galejaire. Ven ric mai d'un còp e mai d'un còp es arroïnat. Es raubat, engarçat, nafrat, naufragat, mas cada còp, subreviu e torna començar quicòm mai. Dins la vida de Roustan, res es pas jamai ganhat e res es pas jamai perdut. Roustan encarna la condicion de l'òme : las causas mudan de contunh. Degun pòt pas demorar immobil. Vivèm dins la precaritat. Roustan es sagatat, quora pensa de tornar en çò seu per i menar una vida suava :

Après s'estre tant fa de bilo,
Souspiravo après lou repàu
E revenie dins soun oustàu
pèr mena'no vido tranquilo

  • 109 Autheman 1888, 252.

Mai countavo senso la Mort
Qu'es de longo après nosti braio,
La mort, qu'enchaplavo sa daio
En l'esperant dessus lou port109.

92L'immobilitat es res mai que la mòrt. L'eròi es arribat al cap de son camin. Solide, « la vido es plus qu'un long auvàri » e « lou camin (èra) plen de caussido ». Çaquelà, lo tèxt d'Autheman es plen d'optimisme e de fisança dins la vida. Es una obreta tonica, que fa un pauc pensar al Candide de Voltaire. Comprenèm perqué l'Armana prouvençau durbiguèt sas pòrtas per aculhir Autheman.

  • 110 Joseph Roumanille, La campano mountado, poème héroï-comique en 7 chants, Avignon, Roumanille, 1855. (...)

Prengam, per acabar, la Campano mountado de Roumanille110. Per Mistral, es lo cap d'òbra del Felibre di Jardin. S'agís d'un « pouèmo erouï-coumique » :

  • 111 «L'armado petachino » es «la garde papaline ». L'adjectiu «Petachin » vòl dire «poltron ». Es «le s (...)

Boileau, dins soun Lutrin, Favre, dins soun Siège de Cadarousso, an mes ni mai d'esprit, ni mai de sau, ni mai de pebre. [...] Vaqui Fanot asseta dins lou tèmple de l'immourtalita, entre-mitan dóu sacrestan Boirude, e de Pantalòni, lou capitani de l'armado petachino111 !

  • 112 Coulon, citat per Marcel Barral (Marcel Barral, J. B. Favre, sa vie, son œuvre. Essai sur le burles (...)

93Mistral ditz clarament que la Campano mountado pòt far rampèl amb la literatura francesa classica. Roumanille perlonga tanben la granda tradicion literària occitana de l'abat Favre. Aqueste autor èra « un des meilleurs artisans de l'esthétique classique que le xviiie siècle ait connu112 ». Coma Autheman, Roumanille ven de publicar una òbra literària vertadièra e pas un escrit patesejaire. Fanot, lo protagonista de la Campano mountado, es tan grand coma Boirude lo sacrestan, eròi del Lutrin de Boileau. Es lo digne felen literari de Pantalòni, lo matamòro pauruc e vanitós del Siège de Cadarousso. Roumanille torna nosar los ligams amb la vièlha tradicion eroï-comica. Al revèrs del borlesc que rebaissa çò eroïc e torna menar los personatges legendaris a la realitat prosaïca de la vida de cada jorn, l'eroï-comic pren sos personatges dins la vida vidanta e conta sos espleits, coma se s'agissiá de las proesas dels eròis legendaris de l'epopèia. Jòga ironicament amb la grandiloquéncia e l'emfasi epicas, amb una intencion parodica. Aital, l'eroï-comic e la caricatura satirica van cotria.

  • 113 AP 1857, 44-46: «Fanot ».

94Agachem de mai prèp lo personatge màger de la Campano mountado : Clemèn Fanot. Son enfància es evocada dins l'« Avans-prepaus » en pròsa de l'obreta roumanillenca. Una primièra version d'aquel tèxt foguèt publicada dins l'Armana prouvençau de 1857113. Tre sa naissença, Fanot es pivelat per las campanas, las campanetas, los esquilons e cascavèls de tota mena, en un mot per tot çò que fasiá « Derin-din-din », de tal biais que Derin-din-din venguèt lèu son escais. Fanot aviá una sola enveja : trinholejar, e aital venguèt lo campanièr de Sant Deidié d'Avinhon. Un jorn, la trèva de Micolau Saboly li apareguèt e li diguèt que caliá qu'apondèsse d'autras campanas al cloquièr de la glèisa de Sant Deidié, fins qu'aja tant de campanas coma de nòtas de musica dins la gamma, çò son sèt. « N'aviéu que tres, n'en aurai sèt », promet Fanot a Saboly. Aquí l'intriga de la Campano mountado. S'agís de trapar l'argent, de fondre la campano e de la montar dins lo cloquièr.

  • 114 Roumanille 1859, nòta 10, 504.

95L'intriga es prima, mas lo tractament que ne fa Roumanille es ric. Dins la narracion, vesèm l'entrebescament de mai d'un nivèl de realitat. En primièr, i trapam un omenatge als felibres e als amics, que l'autor ten d'invocar, long del poèma. Cadun dels sèt cants es dedicat a una persona diferenta. Per exemple, lo Cant II, que son títol es « Lou Journau » es dedicat a « Moussu H. D'Anselme ». Èra lo director de La Commune, lo jornal qu'i espeliguèt lo florilègi poëtic d'ont devián sortir Li Prouvençalo. Lo jornal conservator nasquèt dins la seguida de la revolucion de 1848, que ne percebèm los ressons coma rèireplan. Lo jornal sosta lo projècte de Fanot, coma sostèt la poësia provençala. Lo poèma roumanillenc banha dins la realitat politica e sociala de son temps, çò qu'es afortit per la preséncia de nòtas en francés, que balhan al legeire d'entresenhas precisas suls luòcs e sus las personas, coma se l'autor voliá ancorar son istòria dins la realitat. Aital, ditz Roumanille, « Fanot (Clément) est né à Cairanne (Vaucluse) le 23 décembre 1809. Nous n'avons pas inventé le héros de notre poème114 ». Cita la referéncia d'un jornal e doas paginas aprèp, l'autor apond que

  • 115 Roumanille 1859, nòta 19, 506.

Clément Fanot n'est pas seulement un immortel carillonneur, il est encore auteur de quatre annuaires indicateurs d'Avignon et de Vaucluse aujourd'hui épuisés : 1847, 1848, 1850 et 1854. Quand il affirme qu'il est un homme d'adresses, Clément peut être cru sur parole115 !

96Las nòtas son mai d'un còp faceciosas, d'unes còps son una mena de clinhada o d'omenatge que Roumanille fa a un amic.

  • 116 Roumanille 1859, 410.
  • 117 Roumanille 1859, 420.
  • 118 Roumanille 1859, 432.

97L'intriga de la Campano mountado s'enrasiga tanben dins los tèxtes sacrats. Dins lo Cant III, titolat : « Lou diable », l'autor pinta las causas subrenaturalas. La casuda originala es evocada prosaïcament coma un « grand coumbour d'uiau, de tron... un escaufèstre116 ». Un « Cherubin campanié » descaigut es l'enemic de la musica e de las campanas ; es el que fa abocar la fabricacion de la campana, es el encara qu'es l'empusaire d'una peticion dels Avinhoneses contra lo rambalh de las campanas. Lo complòt contra Fanot es menat per de Josieus, d'Iganauds e de republicans117. Las antipatias de Roumanille son vesedoiras. Un « espetaclous escaufèstre » es a mand d'arribar, « Diable e diablino son pèr orto ». « Lou drapèu rouge es arribat ». L'enrambolhament dels afars umans e de las causas divencas o diablencas es sorga de comic. Fin finala, amb l'ajuda de « Moussu Mourrat » President de l'Assemblada, lo curat « rougnè de l'afrous Satan lou bè, lis arpioun e lis alo » e botèt « emé proun resoun lou mourrau à l'Oupousicioun118 ». Aqueste còp, la campana foguèt fonduda de bon verai e la poguèron montar al cloquièr. E alara,

Un brut sourne se fai ausi
E li vitro n'en an brusi !
Uno grando man que dardaio
Escriéu plan-plan sus la muraio :
UT RÉ MI FA SOL LA SI !

  • 119 Roumanille 1859, 447-448.

98Es « de Sabòly (la) man bèn-fasènto119 ». La trèva a pas res d'esglasiant. O puslèu, çò que poiriá espantar Fanot es lèu ramenat a quicòm de familiar. Dins lo « Cant proumié », lo protagonista podiá tocar lo trevan emai lo potonejar, quora reconeis lo capelan, coma s'èra un vièlh amic. Lo subrenatural es tractat coma quicòm que fa partida de la realitat mai familiara de la vida vidanta.

  • 120 AP 1857, 112: «Li nouvè de Saboly ».

99Sembla que lo « pouèmo fouligaud » de Roumanille a un sens mai que mai simbolic. La figura de Saboly domina l'obreta roumanillenca. Èra un compositor de nadals del sègle xvii fòrça popular en Prouvença. En 1852, puèi en 1858120, los autors avinhoneses publiquèron un recuèlh que recampava los nadals de Saboly, de Peyrol e los tèxtes flame nòus dels poètas del sègle xix. Saboly èra un modèl pels felibres, e mai que mai per Roumanille. Dins son « pouèmo erouï-coumique », sembla que lo « Felibre di Jardin » nos parla indirectament de sa poësia. Long del poèma, trapam regularament d'invocacions a las musas. Prengan, per exemple, la debuta del Cant VII :

  • 121 Roumanille 1859, 443.

Enca'no estirado, o ma Muso !
E pièi de-bon te pausaras,
E pèr te destraire, anaras
Fouita de tavan, se t'amuso121.

O encara, la segonda estròfa del Cant tresen, quora l'autor evòca Dieu e los àngels

  • 122 Roumanille 1859, 409.

M'anas dire : — Que sies badau
De t'ana perdre eilamoundaut !
Après uno talo escalado,
Dangeirouso es la davalado !
E se toumbes, te faras mau122 !...

L'autor se pren pas al seriós. Se divertís e vòl divertir lo legeire. Parodia la debuta de Mirèio :

  • 123 Roumanille 1859, 386. Mirèio espeliguèt solament en 1859, mas sabèm que la debuta del poèma èra ja (...)

Cante Clemèn lo campanié,
Qu'après tan de peno e d'engano,
Dins lou clóuchié de Sant-Deidié
A la fin mountè sa campano123.

100Dins lo perlongament de la tradicion literària francesa e occitana, Roumanille escriguèt un poèma original e agradiu, « estré coumo èi noste Armana, e aboundouso la matèri ». L'obreta es populara sens èsser patesejaira. Pòt dintrar dins la literatura universala. Mistral reconeguèt dins l'amic un poèta dels grands. Çaquelà, lo gaubi eroï-comic serà pas la dralha que l'autor de Mirèio causirà de prene. Sas ambicions literàrias èran autras qu'aquelas de Roumanille e d'Autheman.

101Lo militantisme de l'Armana prouvençau es triple : lingüistic, cultural e literari. L'estudi de la revista, entre 1854 e 1859, permet d'encapar la coëréncia emai l'evolucion del projècte felibrenc. En 1854, s'agissiá en primièr de promòure una lenga d'ara endavant provesida d'una grafia normalizada e capabla de far rampèl amb lo francés.

102Per menar a tèrme aquel programa, los felibres causiguèron la forma de l'armanac, pr'amor qu'èra populara. Permetiá de tocar totes los provençalofòns, delà las sompartidas culturalas costumièras, e aital de far mudar l'imatge negatiu que lo mond avián de sa lenga vernaculara. D'un autre costat, aquela forma editoriala es pro plegadissa per aculhir de tèxtes de tota mena : los tèxtes militants e fonccionals s'entremesclan amb las entresenhas practicas, las ficcions e las galejadas que son l'ordinari dels armanacs. Mistral e Roumanille avián dins l'idèa de tornar far de la parladura nòstra una lenga autosufisenta e capabla de tractar totes los subjèctes, exactament coma lo francés.

103Çaquelà, o cal reconéisser, capitèron pas de cambiar del tot la situacion del provençal respècte al francés. Benlèu, la forma de l'armanac èra tròp estequida per menar a tèrme aquel programa bèl. Solide, l'armanac es un genre editorial capable de se renovelar sens fin e d'aculhir mai d'un projècte cultural. Mas demòra presonièr d'un estil popular, çò qu'es vesedor dins los tèxtes de vulgarisacion scientifica, o encara dins la tresmudason de l'istòria en mite. Pas de plaça per las contèstas ideologicas o politicas. Per èsser lo libre de totes los Provençals, caliá que la revista foguèsse consensuala e que truquèsse pas degun. Aital, son univèrs sembla èsser en defòra de la realitat istorica e politica. La ficcion literària n'es lo perlongament natural.

Debuta de pagina

Bibliografia

1. L'Armana prouvençau e los armanacaires

Las tres primièras annadas, l'Armana prouvençau foguèt editat en çò d'Aubanel, a Avinhon. A comptar de 1857, Roumanille que s'èra « fa libraire », venguèt l'editor e l'estampaire de la revista. Los quatre primièrs numèros de l'Armana prouvençau, çò son los millesims 1855, 1856, 1857 e 1858, son estats reeditats en facsimil per Marcel Petit en 1985, a Raphèle-lès-Arles, a las edicions C.P.M.

Una partida de las pròsas d'armanac mistralencas foguèt reeditada, amb una revirada en francés, aprèp la mòrt de l'autor. Es l'òbra de Pierre Dévoluy e de Madama Mistral. Tres volums espeliguèron, en 1926, 1927 e 1930. Cf. Mistral 1926, 1927 e 1930.

En 1980, las edicions C.P.M., a Raphèle-lès-Arles, publiquèron una reedicion en un sol volum, e sens la revirada en francés, d'aqueste florilègi. Cf. Mistral 1980.

Autheman, André, Lis auvàri de Roustan, poème en 6 chants, Avignon, Roumanille, 1857. Lo quite autor tornèt publicar son poèma dins un recuèlh que titolèt : Poésies françaises et provençales, Avignon, Roumanille, 1888, 210-264.

Bigot, Hippolyte-Antoine, Li Bourgadièro, poésies patoises, Nîmes, (1Clavel-Ballivet, 1863), 2Henry Michel & G. Gory, 1891.

Gaut, Jean-Baptiste (ed), Roumavagi deis troubaires, recueil des poésies lues ou envoyées au congrès des poètes provençaux tenu à Aix, le dimanche 21 août 1853, (1Aix Aubin, 1854), 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1980.

Mistral, Frédéric, Mirèio, poème provençal avec traduction, (1Avignon, Roumanille, 1859), 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1980.

Mistral, Frédéric, Lou tresor dóu Felibrige, ou dictionnaire provençal-français, (1Aix, Remondet/Aubin, Avignon, Roumanille,1878-1886), 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1979.

Mistral, Frédéric, Moun espelido, memòri e raconte, texte provençal-français, (1Paris, Plon, 1906), 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1981.

Mistral, Frédéric, Prose d'almanach, Paris, Grasset, 1926.

Mistral, Frédéric, Nouvelle prose d'almanach, Paris, Grasset, 1927.

Mistral, Frédéric, Dernière prose d'almanach, Paris, Grasset, 1930.

Mistral, Frédéric, Les contes provençaux. Contes, récits, fabliaux, sornettes de ma mère l'oie, légendes, facéties, devis divers, Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1980.

Mistral, Frédéric, Correspondance Mistral/Roumanille, 1847-1860, texte provençal-français, Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1981.

Mistral, Frédéric, Poésies inédites, Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1983.

Podèm trapar sul malhum la correspondéncia crosada de Mistral e de Gaut, entre 1852 e 1891. Ciel d'Oc, www.up.univ-mrs.fr/tresoc/fr.

Roumanille, Joseph, La campano mountado, poème héroï-comique en 7 chants, Avignon, Roumanille, 1855. L'autor tornèt publicar son tèxt, amb una revirada en francés, dins un recuèlh titolat : Lis oubreto en vers, (1Avignon, Roumanille, 1859), 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1978, 381-450.

Roumanille, Joseph et Frédéric, Mistral, (ed.), Un liame de rasin, contenènt lis obro de Castil-Blaze, Adòufe Dumas, Jan Reboul, Glaup e T. Poussel, (1Avignon, Roumanille, 1865), 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1980.

Las letras que Roumanille escriguèt a Gaut a comptar de 1848 se pòdon legir sul malhum. Ciel d'Oc, www.up.univ-mrs.fr/tresoc/fr

2. Bibliografia generala

Baratier, Édouard, Histoire de la Provence, Toulouse, Privat,1969.

Barral, Marcel, J. B. Favre, sa vie, son œuvre. Essai sur le burlesque dans la littérature occitane, Montpellier, Centres d'Études Occitanes, 1971.

Bollème, Geneviève, Les almanachs populaires aux xviie et xviiie siècles, Paris/La Haye, Mouton & Co, 1969.

Bonifassi, Georges, « Notes sur la génèse de l'Armana prouvençau », La France latine, 104, 1987, 9-28.

Bouche, Honoré, La Chorographie ou description de Provence, et l'histoire chronologique du même pays, (1Aix, David, 1664), 2Paris, Rollin fils, 1736.

Bounet, Pierre, Moun paure patois, Nîmes, (11856), 2C. Lacour, 1999.

Coye, Jean-Baptiste, Œuvres, (1Arles, Dumas et Dayre, 1854), Reedicion electronica Ciel d'Oc, www.up.univ-mrs.fr/tresoc/fr, 1998.

Dante, La divine comédie, revirat e editat per Henri Longnon, Paris, Garnier, 1966.

Delord, Taxile, « Les acteurs marseillais », Le Charivari, 9 juin 1855.

Delord, Taxile, « Théatre de Palais-Royal », Le Charivari, 5 juillet 1855.

Delord, Taxile, Les matinées littéraires, Paris, Charpentier, 1860.

Eygun, Jean, « Les langues du sacré en pays occitan (xvie-xixe siècles) » in Boyer, Henri/Gardy, Philippe (dir.), Dix siècles d'usages et d'images de l'occitan, des Troubadours à l'Internet, Paris, L'Harmattan, 2001, 177-220.

Gardy, Philippe, « Proso d'armana : contes et récits d'une langue et d'une société à jamais perdues », Revue des langues romanes, XCVI, 1992, 351-394.

Gelu, Victor, Œuvres complètes, 2 vol. (1Marseille, Cartier/Paris, Charpentier, 1886), 2Raphèle-lès-Arles, 1986, 23-30 e 149-153).

Guyon, prêtre, Pastorale chantante et récitante ou soirées instructives et récreatives pour les familles chrétiennes du peuple, Aix, 1855.

Lafont, Robert, La revendication occitane, Paris, Flammarion, 1974.

Lafont, Robert, « Cènt ans puèi », Oc, 212, 1959, 3-14. Lafont, Robert, « Les idéologies du conflit culturel, analyse d'un texte occitan de 1853 » in Fabre, Daniel/Lacroix, Jacques (dir.), Communautés du sud, vol. 2, Paris, UGE, 10/18, 1975, 529-563. Laux, Christian, Albigés païs occitan, Albi, IEO/Béziers, CIDO, 1980.

Le Goff, Jacques, La civilisation de l'Occident médiéval, Paris, Arthaud, 1977.

Mauron, Claude, Frédéric Mistral, Paris, Fayard, 1993.

Merle, René 1990, « Pelabon, citoyen de Toulon », Bulletin de la société des amis du vieux Toulon, no112, reed. electronica www.rene-merle.com/article.php3 ?id_article =183).

Mistral, Frédéric, neveu, Et nous verrons Berre, (1Aix, Le Feu, 1928), 2reed. electronica, Ciel d'Oc, 1998, www.lpl.univ-aix.fr/ciel/

Pelabon, Estève, Maniclo, vo Lou Groulié bèl-Esprit, (1Avignon, Bonnet, 1790), 2Marsiho, Librarié P. Ruat, 1901.

Perdiguier, Agricol, Mémoires d'un compagnon, (1Genève, 1854-1855), 2Paris, Librairie François Maspéro, 1977.

Ripert, Émile, La Renaissance provençale (1800-1860), Paris, Édouard Champion, 1918.

Saboly, Nicolas et Antoine, Peyrol, (Li) Nouè de Saboly, Peyrol et J. Roumanille, emé de vers de J. Reboul e quatre dougeno de nouè touti flame nòu di troubaire mouderne, Avignoun, Aubanel, 1852.

Saboly, Nicolas, Peyrol, Antoine et Joseph, Roumanille, (Li) Nouvè de Saboly, Peyrol, Roumanille, un peçu d'aquéli de l'abat Lambert em'uno mescladisso de nouvè vièi e nou e de vers de J. Reboul, Avignoun, Aubanel, 1858.

Salvat, Joseph, « Le centenaire du Felibrige III », Lo gai saber, 254, 1953, 161-182.

Debuta de pagina

Nòtas

1 Aquel article es tirat d'un memòri de Mastèri, que faguèri en 2005-2006 a l'Universitat de Tolosa-lo-Miralh, sos la direccion de Joan-Francés Courouau, qu'endralhèt e estimulèt lo meu trabalh. L'estudi portava sus «La participacion de Frédéric Mistral a l'Armana prouvençau entre 1854 e 1859 ». Felip Gardy sostèt la mesa en forma definitiva de l'article. Los grandmercegi totes dos.

2 Las tres primièras annadas, la revista foguèt editada e estampada a cò d'Aubanèl, a Avinhon. Roumanille prenguèt la relèva a comptar del millesim 1858.

3 Armana prouvençau, 1859, 75-76. Per aleugerir las nòtas, nos contentarem d'ara endavant de marcar las inicialas: AP.

4 AP 1857, 83.

5 Letra del 8 de setembre de 1855 (Pierre Rollet (ed.), Correspondance Mistral/Roumanille, Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1981, 187-191).

6 La letra, datada del 1èr d'abrial de 1853, es citada per J. Salvat (Joseph Salvat, «Le centenaire du Félibrige, III », Lo gai saber, 254, 1953, 176).

7 La correspondéncia entre Mistral e Gaut se pòt legir sul malhum (Ciel d'Oc, www.up.univ-mrs.fr/tresoc/fr).

8 Cf. «Avertissement » de las doas edicions de las Cançons de Gelu, en 1840 e 1855; «Avertissement » a Nouvè Grané de 1856. En 1886, Mistral deviá escriure un «Avant-prepaus » en provençal a l'edicion postuma de las òbras de Gelu. En trenta ans, la situacion del provençal avía mudat. (Victor Gelu, Œuvres complètes, 2 vol., (1Marseille, Charpentier/Paris, Cartier-1886), 2Raphèle-lès-Arles, 1986, 23-30 e 149-153).

9 Hippolyte-Antoine Bigot, Li Bourgadièro, poésies patoises, Nîmes (1Clavel-Ballivet 1863; 2Henry Michel & G. Gory 1891, 1-2).

10 Jean-Baptiste Gaut (ed.) Roumavagi deis troubaires, recueil des poésies lues ou envoyées au congrès des poètes provençaux tenu à Aix, le dimanche 21 août 1853, (1Aix, Aubin, 1854), 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1980, VII-XXIV e XXXIX-LVI.

11 Gaut (ed.) 1854, XXXV-XXXVIII. Respectam menimosament la grafia de Gaut.

12 Joseph Roumanille et Frédéric Mistral (ed.), Un liame de rasin, contenènt lis obro de Castil-Blaze, Adòufe Dumas, Jan Reboul, Glaup e T. Poussel, (1Avignon, Roumanille 1865), 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1980.

13 Roumanille/Mistral (ed.) 1865.

14 AP 1858, 91.

15 AP 1856, 42-45 e AP 1857, 52-54.

16 AP 1855, 56.

17 AP 1855, 92.

18 Émile Ripert, La Renaissance provençale (1800-1860), Paris, Édouard Champion, 1918, 460.

19 Frédéric Mistral, Mon espelido, memori e raconte (1Paris, Plon, 1906), 21906, Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1981, XVIII, 694.

20 Frédéric Mistral, Les contes provençaux, Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1980, 349-353: «Qu'es acò, l'aiòli? »

21 AP 1870: «Lou tian » (Mistral 1980, 187-189). AP 1880: «Li merinjano à la sartan » (Mistral 1980, 153-155).

22 AP 1855, 23-26.

23 AP 1856, 68-69.

24 AP 1856, 69.

25 Geneviève Bollème, Les almanachs populaires aux XVIIe et XVIIIe siècles, Paris/La Haye, Mouton & Co, 1969, 89-90.

26 Caldriá metre aquels desvolopaments mistralencs en rapòrt amb lo capítol VIII de Memòri e raconte: «coume passère bachelié ». Mistral raconta cossí foguèt incapable de respondre a las questions elementàrias que lo mond ordinari se pausan («coume vai que la mar es salado », per exemple). A l'epòca, veniá de passar las espròvas del bachelierat e èra coma presonièr d'un saber tròp teoric e tròp aluenhat de las preocupacions del pòble. (Mistral 1906, 260-298).

27 AP 1855, 100-101.

28 AP 1859, 41-42.

29 AP 1859, 31-36.

30 AP 1859, 50-55.

31 AP 1858, 17-18: «Grand concours agricole pèr 1858 ».

32 AP 1859, 35.

33 AP 1858, 18-22.

34 AP 1858, 22: «Enscripcioun que lou Felibre de Bello-Visto prepauso de bouta sus lou pedestau de Jan Alten, à la Roco-de-Dom ».

35 Robert Lafont, «Cènt ans puèi », Oc, 212, 1959, 1. Çò que l'autor disiá de l'istòria literària se pòt aplicar a l'istòria tot cort.

36 AP 1859, 25-26: «La femo forto »; AP 1859, 98-100: «Bello vaientiso d'un soudard gravesounen ».

37 «En 1481, lou Rèi Reinié baio per testamen la Prouvènço au rèi de Franço Louis XI ».

38 AP 1855, 58-59.

39 AP 1855, 59.

40 Édouard Baratier, Histoire de la Provence, Toulouse, Privat, 1969, 204.

41 Baratier 1969, 205. Cf. tanben: Robert Lafont, La revendication occitane, Paris, Flammarion, 1974, 50-51.

42 AP 1857, 92: «Lou Rose d'en cinquanto-sièis » (90-93).

43 Letra del 11 de setembre de 1858 a Roumanille, citada per Claude Mauron (Claude Mauron, Frédéric Mistral, Paris, Fayard, 1993, 126).

44 AP 1859, 59-61: «A Napoleon III ».

45 Letra del 11 de setembre de 1858 a Roumanille, citada per Claude Mauron (Mauron 1993, 127).

46 AP 1859, 107-108.

47 Honoré Bouche, La Chorographie ou description de Provence, et l'histoire chronologique du même pays, (1Aix, David, 1664; 2Paris, Rollin fils, 1736.

48 Ramoun-Berenguié V nasquèt en 1198 e moriguèt en 1245. Foguèt conte de Provença entre 1209 e 1245. Se declarèt contra los Albigeses e prenguèt part a la presa d'Avinhon amb lo rei de França Louis VIII.

49 Escalié de veire = escalier glissant. Pierre Rollet revira lo reprovèrbi aital:

Amitié de grand, échelle de verre!

Il vous méprise et vous ignore.

(Frédéric Mistral, Poésies inédites, Raphèle-lès-Arles, 1983, 250).

50 Bouche 1663, 256. Avèm modernisada l'ortografia del tèxt que citam.

51 Bouche 1663, 257.

52 Dante, La divine comédie, editat e revirat per H. Longnon, Paris, Garnier, 1966, 390-391.

53 Mistral desvolopèt la meteissa idèa dins un tèxt de 1857: «Marsiho » (AP 1857, 21-24).

54 AP 1858, 79-80.

55 Jean-Baptiste Coye, Œuvres, Arles, Dumas et Dayre, 1854.

56 AP 1855, 90.

57 AP 1856, 50-51. Mistral 1980, 267-269.

58 AP 1856, 100-102.

59 Frédéric Mistral neveu, Et nous verrons Berre, Aix, Le Feu, 1928.

60 Gelu 1886, 149, avertissement. Notem que los dos tèxtes, de Mistral e de Gelu, foguèron publicats la meteissa annada, çò qu'es una coïncidéncia interessanta.

61 «Si (J'ai) sauté à pieds joints sur toutes les règles de la grammaire, de la prosodie et de l'orthographe provençales, c'est que l'etude m'a appris que tel terme et telle phrase de l'idiome local, écrits suivant la règle, perdraient la moitié de leur valeur, ou ne signifiaient plus rien » (Avertissement de la première édition des Chansons, 1840) (Gelu 1886, 25).

62 Robert Lafont, «Les idéologies du conflit culturel, analyse d'un texte occitan de 1853 » in Daniel Fabre/Jacques Lacroix (dir.), Communautés du sud, 2 vol., Paris, UGE, 1975, II, 547-548.

63 Mistral 1906, XI, 416.

64 AP 1856, 25-28.

65 «Faire tripet-pelòri: faire le diable, faire rage; trépigner de dépit, employer le vert et le sec, faire des folies » (Frédéric Mistral, Tresor dóu Félibrige, ou dictionnaire provençal-français, (1Aix, Remondet/Aubin, Avignon, Roumanille,1878-1886), 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1979, II, 1050.

66 AP 1858, 40-42. Aquel tèxt es signat: «F. Mistral », e pas «Lou Felibre de Bello-Visto », çò que vòl dire que lo quite autor lo teniá per quicòm d'important.

67 «Tantalòri: lunatique, visionnaire, fantasque, barguigneur, qui n'a pas d'idée fixe; humeur capricieuse. » (Mistral 1878-1886, II, 952).

68 AP 1858, 51-52.

69 Jean Eygun, «Les langues du sacré en pays occitan (XVIe-XIXe siècles) » in Henri Boyer/Philippe Gardy (dir.), Dix siècles d'usages et d'images de l'occitan. Des Troubadours à l'Internet, Paris, L'Harmattan 2001, 177 e 208.

70 AP 1858, 23: «Lou pechié » de Mistral; AP 1858, 52: «Lou salut » de Denis Cassan.

71 Philippe Gardy, «La proso d'Armana: contes et récits d'une langue et d'une société à jamais perdues », Revue des langues romanes, XCVI, 1992, 353.

72 Cf. Gardy 1992, 353; Agricol Perdiguier, Mémoires d'un compagnon, (1Genève, 1854-1855), Paris, Maspéro, 1977, 72. Sembla qu'en Lengadòc, la situacion siá estada diferenta. Cf. Christian Laux, Albigés païs occitan, Albi, 1980, 115-117: «L'occitan langue religieuse », e tanben 125 e 176: «L'Église l'utilise (l'occitan). Au début du siècle (XXe), si le catéchisme est en français, à l'église des prières se font en occitan ainsi que la prédication de la première messe du dimanche ».

73 Eygun 2001, 220.

74 AP 1856, 3.

75 D'aprèp Mistral, lo primièr armanac es de cinc cents exemplars, e seriá escalat a dotze cents la segonda annada. (Mistral 1906, XIII, 462).«Ce chiffre (de 500 exemplaires pour la première année) a été repris depuis sans discussion par les historiens. S'il est exact, nous ignorons s'il tient compte de la seconde inpression de 350 exemplaires qui fut faite en décembre. [...] Il semble que l'édition de 1856 fut tirée à au moins 1500 exemplaires et qu'une réimpression fut au moins envisagée. » (Georges Bonifassi, «Notes sur la génèse de l'Armana prouvençau », La France latine, 104, 1987, 16-17).

76 «Gramaci » (AP 1856, 20-22).

77 AP 1856, 29-30.

78 AP 1856, 4.

79 Citat per Roumanille: Letra a Gaut del 31 d'agost de 1853. Las letras que Roumanille escriguèt a Gaut se pòdon legir sul malhum (Ciel d'Oc, www.up.univ-mrs.fr/tresoc/fr).

80 Taxile Delord, «Les acteurs marseillais », Le Charivari, 9 juin 1855.

81 Taxile Delord, Les matinées littéraires, Paris, Charpentier, 1860, 372-373.

82 Perdiguier 1854-1855, 44.

83 Taxile Delord, «Les acteurs marseillais », Le Charivari, 9 juin 1855; «Les troupes patoises », Le Charivari, 2 juillet 1855; «Théâtre de Palais Royal », Le Charivari, 5 juillet 1855.

84 Estève Pelabon, Maniclo, vo Lou Groulié bèl-Esprit, (1Avignon, Bonnet, 1790). 2Marsiho, P. Ruat, 1901. La tièra de las reedicions de Maniclo, entre 1790 e 1901, es marcada a la pagina 8.

85 René Merle, «Pelabon, citoyen de Toulon », Bulletin de la société des amis du vieux Toulon, 112, 1990.

86 Sul revèrs de la tampa de l'Armana prouvençau de 1856, podèm legir que lo libròt se tròba a cò de tres mercands diferents a París: «encò de Schultz o Thuillié, quèi di Grans Agustin 7, encò de Renouard, carriero de Tournon, encò di fraire Garnier, carriera di Sant Paire 6, e Palais Reiau, 215 ».

87 «Nèrvi: garnement de la lie du peuple, voyou insolent et tracassier, sorte de lazzarone à Marseille » (Mistral 1878-1886, II, 404).

88 «Il n'est personne à qui le parler du pays natal ne soit doux », escriviá lo quite Taxile Delord (Delord 1860, 373).

89 Les Merevions, vo lé pizeons patus es un monològ comic que Crisostome Leguignon n'es l'autor. Sabèm pas quora foguèt escrita aquela pèça, que foguèt donada dins la meteissa representacion que Maniclo. Los merevions o merevihoun, per menuviho, menuvihoun son de peses menuts que son aprofeitats per apasturar los colombs.

90 Delord, 5 juillet 1855.

91 AP 1858, 92-95.

92 Pierre Bounet, Moun paure patois, Nîmes, (11856), 2C. Lacour, 1999.

93 Louis Roumieux publiquèt un poèma dins l'armanac de 1858 (AP 1858, 53-54: «Pas que iéu »).

94 Avèm ja evocat aquel poèta provençal del sègle xviii. Bounet lo pren coma modèl per çò qu'es de l'ortografia (Bounet 1856, 20). Per Mistral, la grafia de Coye emai sa lenga son ja embastardidas. Citem per exemple los dos primièrs vèrses de l'«Epitrou » de Coye, «Lou Novy parat »:

Rare esprit que dóou Ciel la sageou economiou

Fourmé per illustra ta cellèbrou Patriou... (Coye 1854).

Vesèm que son claufits de francismes. Mas aicí, lo problèma es pas solament lingüistic.

95 AP 1858, 93.

96 Bounet 1856, 22. Notem çaquelà que Bounet coneis los poètas occitans dels sègles xviixix. Evòca los «escrits dou savan Coyo » e tanben Goudouli, Gros, Bellot, Chailan, Jasmin, Davau, Roumiu (Bounet 1856, 20 e 26). Moun paure patois es directament inspirat de l'epistòla de Coye: «Lou Novy para » (Coye 1854).

97 Dètz collaborators prenguèron part a l'Armana prouvençau de 1855.

98 Bounet 1856, 42-44.

99 Bounet 1856, 44.

100 Tre lo «Pourtissoun » del primièr Armana prouvençau, Paul Giéra disiá clarament que la revista èra pas un afar comercial: «coumten bèn i'èstre de nòsta pòchi, liogo de ie gagna dessus » (AP 1855, 4). La revista se vendèt plan melhor que çò que podián esperar, e dins lo «Pourtissoun » del segond armanac, Giéra diguèt ironicament: los Felibres son «pas nascu pèr vendre d'Armana ». «Volon pas trop gagna! ». (AP 1856, 3). Per çò qu'es de la segonda acusacion, cal plan reconéisser que la religion ten una plaça granda dins l'inspiracion de Roumanille.

101 Guyon prêtre, Pastorale chantante et récitante ou soirées instructives et récréatives pour les familles chrétiennes du peuple, Aix, 1855.

102 Guyon 1855, 8.

103 Dins lo recuèlh publicat en 1858 a Avinhon e titolat: Li Nouvè de Saboly, Peyrol, Roumanille..., trapam un tèxt anonim que bota en scèna un dialòg entre un àngel franchimandejaire e un pastre patesejaire. Lo desfasament entre las doas lengas joslinha la marridesa del pastre que se trufa de las paraulas de l'àngel, e qu'a dins l'idèa d'anar raubar l'Enfant Jèsus! (Nicolas Saboly/Antoine Peyrol, Li nouè de Saboly, Peyrol et J. Roumanille, emé de vers de J. Reboul e quatre dougeno de nouè touti flame nòu di troubaire mouderne, Avignoun, Aubanel, 1858, 171-172: «C'est le bon lever... »). Lo quite Saboly escriguèt un Nouvè, ont fa dialogar un àngel amb dos diables, l'àngel parla francés, los diables parlan provençal. Aquel tèxt es una expression del meteis prejutjat diglossic. Çaquelà, sembla que siá quicòm d'unenc dins l'òbra de Saboly, entre los setanta sièis nadals que son estats editats en çò d'Aubanel en 1852. (Nicolas Saboly/Antoine Peyrol/Joseph Roumanille, Li Nouvè de Saboly, Peyrol, Roumanille, un peçu d'aqueli de l'abat Lambert em'uno mescladisso de nouvè vièi e nou e de vers de J. Reboul, Avignoun, Aubanel, 1852, 49-50: «Sortez d'ici, race maudite... »). Mistral ten Saboly per un grand escrivan provençal. Per contra, presa pas brica Guyon.

104 André Autheman, Lis auvàri de Roustan, poème en 6 chants, Avignon, Roumanille, 1857. L'obreta se pòt legir dins: André Autheman, Poésies françaises et provençales, Avignon, Roumanille, 1888, 210-264.

105 Autheman 1888, 211-212.

106 AP 1858, 94.

107 Autheman 1888, 213. Un «Fachié » es un «métayer, fermier à mi-fruit dans le Comtat Venaissin; paysan ou vigneron de confiance qui cultive et fait fructifier les terres de quelqu'un » (Mistral 1878-1886, I, 1086). Una «erse » es tot simplament un francisme, la transposicion en occitan del mot: «herse ».

108 Autheman 1888, 220. un aguincho-gau es «un tube de roseau fendu par un bout avec lequel les enfants lancent des pierres; fronde à deux brins et à une seule maille ». Mistral 1878-1886, I, 54.

109 Autheman 1888, 252.

110 Joseph Roumanille, La campano mountado, poème héroï-comique en 7 chants, Avignon, Roumanille, 1855. L'autor tornèt publicar son tèxt dins: Joseph Roumanille, Lis oubreto en vers, 1Avignon, Roumanille, 1859, 2Raphèle-lès-Arles, C.P.M., 1978, 381-450.

111 «L'armado petachino » es «la garde papaline ». L'adjectiu «Petachin » vòl dire «poltron ». Es «le sobriquet que les Provençaux donnaient aux Italiens de la garnison papale d'Avignon, et que l'on a donné par la suite aux Avignonnais eux-mêmes ». (Mistral 1878-1886, II, 556).

112 Coulon, citat per Marcel Barral (Marcel Barral, J. B. Favre, sa vie, son œuvre. Essai sur le burlesque dans la littérature occitane, Montpellier, Centre d'Études Occitanes, 1971, 255).

113 AP 1857, 44-46: «Fanot ».

114 Roumanille 1859, nòta 10, 504.

115 Roumanille 1859, nòta 19, 506.

116 Roumanille 1859, 410.

117 Roumanille 1859, 420.

118 Roumanille 1859, 432.

119 Roumanille 1859, 447-448.

120 AP 1857, 112: «Li nouvè de Saboly ».

121 Roumanille 1859, 443.

122 Roumanille 1859, 409.

123 Roumanille 1859, 386. Mirèio espeliguèt solament en 1859, mas sabèm que la debuta del poèma èra ja compausada e coneguda dels amics de Mistral abans 1857.

Debuta de pagina

Per citar aqueste article

Referéncia papièr

Marie-Claude Gastou, «L'escritura militanta de l'Armana prouvençau»Lengas, 63 | 2008, 47-96.

Referéncia electronica

Marie-Claude Gastou, «L'escritura militanta de l'Armana prouvençau»Lengas [En linha], 63 | 2008, mes en linha lo 22 mars 2017, consultat lo 29 mars 2024. URL: http://journals.openedition.org/lengas/1312; DOI: https://doi.org/10.4000/lengas.1312

Debuta de pagina

Dreches d’autor

CC-BY-NC-ND-4.0

The text only may be used under licence CC BY-NC-ND 4.0. All other elements (illustrations, imported files) are “All rights reserved”, unless otherwise stated.

Debuta de pagina
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search