Navigation – Plan du site

AccueilNuméros70A l'entorn del Calvinisme de Bear...Introduccion

A l'entorn del Calvinisme de Bearn de Fondeville

Introduccion

Jean-François Courouau
p. 9-12

Texte intégral

1Los tèxtes redigits en occitan tot au long deu periòde de l’Ancian Regim pausan sovent problèmas de tota mena : autor desconegut, tèxt perdut, datacion mei que dificila, autant de zònas d’ompra qui se pòden aisidament religar a la situacion sociolinguistica generau qui ei era de l’occitan d’aqueth temps (Pic 2001). Lo tèxt conegut devath lo títou de Calvinisme de Bearn n’escapa pas a aquera règla, mès non pas per las rasons mei comunas.

2Lo tèxt, lo coneishem. Per un manuscrit qui intrè dens la Bibliotèca municipau de Pau dens la segonda mieitat deu sègle XIX. L’autor tanben, lo coneishem, un avocat bearnés, Joan Enric (fr. Jean-Henri) de Fondeville, nascut benlèu en 1633, batiat en 1638, a qui s’atribueishen — sens guaire d’examen — dus tèxtes dramatics imprimits tardèrament : La pastourale deu paysaa qui cerque mestièe a soun hilh, chens ne trouba a soun grat, en quoate actes (Pau, Desbaratz, 1763 ; Vignancour, 1767 ; Pau, L. Ribaut, 1885), de qui un manuscrit existeish aus Archius departementaus de Pirenèus-Atlantics e ua Noubelle pastourale bearneze (Pau, Vignancour, 1763 ? ; Pau, Daumon, 1788 ; Toulouse, Hénault, sd [s. XVIII] ; Pau, Ribaut, 1881) d’atribucion dobtosa. Despuish que lo librari-estampaire paulin Vignancour ac escrivó en 1820, los istorians de la literatura (bearnesa, occitana) repeteishen tanben que lo medish autor auré compausat ua pastorala en tres actes, ara perduda, per l’ereccion de l’estatua de Loís XIV a Pau en 1997. De hèit, non se prèsta pas qu’aus rics : la tomba de Fondeville, dens la catedrala de Lescar, pòrta dens la soa epitàfia « Poeta facundus ».

3Lo contengut deu tèxt non sembla pas pausar problèma : 2 622 vèrs se succedeishen, repartits en sheis « eglògas » qui balhan lo son sota-titóu a l’òbra : Calvinisme de Bearn. Divisat en siex ecloges. La paraula ei distribuida entre tres interlocutors, Routgé, qui ei lo mei prolix, e dus pastres, Menjou e Peyrot. Lo subjècte pòrta sus la Revocacion de l’edicte de Nantes per Loís XIV en 1685. Routgé apareish coma un defensor d’aquera iniciativa destinada a anequilir lo protestantisme dens lo reiaume de França, dens loquau Bearn ei integrat despuish 1620. Lo manuscrit estent shens data, se supausa la data de redaccion posteriora de pauc a aqueth eveniment. Hilh d’un pastor convertit, l’autor qui doncas coneish plan la religion calvinista, implantada en Bearn a partir de 1560 per la reina Joana de Labrit, se liura tot au long de l’òbra a un atac sistematic, radicau, de la confession hòrabanida peu rei, justificant atau la soa decision.

  • 1 Jornada d’estudis organizada en cooperacion entre las Universitats de Tolosa II, Montpelhèr III e P (...)

4L’edicion menimosa procurada en 2002 per Robèrt Darrigrand d’aqueth tèxt e la soa inscripcion au programa deu CAPES d’occitan-lenga d’òc en 2010 que balhèn l’escadença de relançar la reflexion1 a l’entorn d’ua òbra mau coneguda d’un periòde, la segonda mieitat deu sègle XVII qui, dens lo cas de la literatura en occitan, ac ei tot autant. Se trobaràn ací la fruta d’aqueras mesas au punt mès tanben d’aqueras interrogacions puish que cau plan adméter que lo tèxt de Fondeville resisteish enqüèra, maugrat los esfòrç deus cercaires, a ua elucidacion completa deus mistèris qui hè nèisher. Entre aquestes, lo permèr ei pro essenciau : qu’ei aqueth tèxt ? A quin genre lo cau restacar ? Versificat en alexandrins de la debuta a la fin, se presenta coma un poèma. Dab tres personatges qui s’escàmbian la paraula, podem tanben estar tentats de véder en eth un tèxt destinat a la representacion scenica. Poèma o pèça de teatre ? L’enjòc que recobreish la responsa n’ei pas prim puish que determina la question, essenciau en tèrmes sociolinguistics, de la destinacion peu son autor d’un tèxt de contengut a l’encòp politic, istoric e religiós.

5Esclairant l’arrèr-hons politic, Felip Chareyre presenta Bearn coma ua tèrra d’experimentacions peu poder monarquic qui, plan avant la Revocacion de 1685, tèsta en Bearn practicas qui seràn puish espandidas au nivèu deu reiaume. Aquera primor acordada a l’anciana principautat s’explica peu caractèr precòç e sustot institucionau de qui la Refòrma a profitat aquiu, a la fin deu sègle XVI. Portada per la familha reiau de Navarra e ua bona partida deus eleits, lo calvinisme tengó en Bearn ua posicion de fòrça qui s’ageish ara de hèr desbrombar. A l’epòca quan escriu Fondeville, los protestants son estats convertits, eths qui subsisteishen sus plaça esconen la loa fe dens lo fòr interior. Fondeville s’adreiça non pas tant a eths coma aus « ancians catolics » de l’eleit bearnés a qui prepausa, segon l’interpretacion de F. Chareyre, de recuperar simbolicament los beneficis de l’eradicacion de l’eresia iniciada peu poder reiau e sos serviciaus (coma l’intendent Foucault).

6Atau s’explica la violéncia de l’atac, analizada per F. Martel. Amalgamats aus Judius, associats au diable, ridiculizats dens las loas credenças e los lors rites, los calvinistas bearnés son presentats dab trèits particularament ennegrits. Per aquò hèr, Fondeville, en bon avocat, se serveish de las armas de l’adversari, en l’ocurréncia las Escrituras a qui los calvinistas, a la diferéncia deus catolics, an un accès dirècte. Las nombrosas referéncias biblicas, plaçadas dens las bocas deus tres personatges, non corresponen pas a la vertat deu tèxt sacrat. Fondeville troceja la paraula senta per non retiéner pas que çò qui permet de dreçar lo pertrèit a carga, shens concessions, de l’adversari.

7A carga ? Shens concessions ? Lo sens permèr — e darrèr — de l’òbra ei clarament la desvalorizacion deus calvinistas bearnés e la justificacion de la Revocacion (los dus van amassa), mès, en tot espiar lo tèxt de près, nos podem demandar totun se non i a pas la plaça, entre las linhas, per ua certana ambiguïtat. A quauques moments, rares, plan segur, la condemnacion, ce me sembla a jo, se hè discreta, e, en tot cas, quauques Bearnés protestants pareishen mes respectats que los autes, qui son rejetats dens l’orror de l’eresia. Entre aqueths personatges esparnhats se destria la figura de la reina Joana, vertadèra eroïna de las duas darrèras eglògas, l’arrèr-gran-mair deu Loís XIV, a l’encòp responsabla e innocenta, reina de fàcia dobla.

8Dens las duas darrèras eglògas, consagradas a l’implantacion de la Refòrma en Bearn, lo ton se hè epic. Felip Gardy, en relhevant los autes passatges de l’òbra qui la sarran de l’epopèia, pausa la question deus modèus. Escivan isolat, Fondeville ? Arren n’ei pas tan segur. La definicion pro indeterminada de l’eglòga au sègle XVII autoriza a sarrar lo Calvinisme de Bearn deus grans tèxtes virgilians e omerics e deus lors avatars francés deus sègles XVI e XVII, mès Felip Gardy atira particularament l’atencion sus duas òbras en gascon qui Fondeville poderé plan aver conegudas : las eglògas (1567) deu protestant Pey de Garros, un temps estacat a Pau a la cort de Navarra, e l’epopèia deu Gentilome gascoun de Guilhem Ader (1610).

9Tornam atau a la question fondamentau de l’apartenéncia generica sus laquau Patricia Heiniger-Casteret balha ua darrèra ( ?) lutz. Per era, lo Calvinisme de Bearn se restaca clarament a la tradicion teatrau pirenenca de la pastorala. Elements textuaus, de mau intepretar senon, e istorics qui installan la practica teatrau au còr de las activitats culturaus dens aqueth espaci pirenenc, con.hòrtan, segon era, aquera lectura. Un punt de vista opausat se poderé çampar tanben deféner, qui botaré l’accent sus la natura labila de l’eglòga e deu poèma dab interlocutors — segon lo modèu virgilian e post-virgilian.

10A l’eishida d’aqueras reflexions, lo Calvinisme de Bearn garda ua part deus sons mistèris. Privats qui èm de tota certitud suu genre auquau l’autor voló restacar lo son tèxt, confrontats a un manuscrit qui, tot lo mond ací n’ei d’acòrd, presenta ua aparéncia d’inacabat, a un tèxt qui mèscla las tonalitats (deu burlèsc a l’epic), non podem imatginar lo reclam qui obtengó — o auré obtengut — dens lo Bearn de l’après-Reformacion. Sonque podem constatar — e n’ei pas pauc — que, en causir l’occitan bearnés coma lenga d’escritura au moment on triomfa lo francés deu Gran Rei, Fondeville efectua ua causida deliberada, conscienta, volenterosa.

Haut de page

Bibliographie

Fondeville, Jean-Henri, Calvinisme de Bearn divisat en siex ecloges, édition critique par Robert Darrigrand, Pau, Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques/ CEPB, 2002 (edicion de referéncia comuna a totas las contribucions d’aqueth dorsièr).

Pic, François, « De la transmission des écrits modernes (fin xv–fin xviiie siècles) d’une littérature ‘minorée’ : quelques textes occitans rescapés », in Georg Kremnitz, Barbara Czernilofsky, Peter Cichon et Robert Tanzmeister (éd.), Actes du 6e Congrès de l’Association Internationale d’Études Occitanes à Vienne (12-19 septembre 1999), Wien Praesens, 2001, 716-737.

Haut de page

Notes

1 Jornada d’estudis organizada en cooperacion entre las Universitats de Tolosa II, Montpelhèr III e Pau lo 16 de genèr de 2010 a Tolosa dab lo concors deu CROM (Centre de Ressorsas Occitanas e Meridionaus) dens los locaus de la Bibliotèca d’estudis meridionaus.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Jean-François Courouau, « Introduccion »Lengas, 70 | 2011, 9-12.

Référence électronique

Jean-François Courouau, « Introduccion »Lengas [En ligne], 70 | 2011, mis en ligne le 17 avril 2014, consulté le 16 avril 2024. URL : http://journals.openedition.org/lengas/359 ; DOI : https://doi.org/10.4000/lengas.359

Haut de page

Auteur

Jean-François Courouau

Universitat de Tolosa II Lo Miralh — E

L.H.-P.L.H. — L.A.H.I.C.-I.I.A.C.

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-NC-ND-4.0

Le texte seul est utilisable sous licence CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search